راه ترقی - ایرنا / نگاهی به سیر تحولات نرخ مشارکت اقتصادی در 2 دهه گذشته نشان می دهد با وجود آنکه در این دوره موج جمعیتی متولدین دهه 60 وارد بازار کار ایران شده اند، اما نبود زیرساخت های مناسب برای جذب آنان، نرخ مشارکت اقتصادی آنان سیر نزولی یافته و از 46.7 درصد در سال 1384 به 41 درصد در شرایط کنونی رسیده است.
نرخ مشارکت اقتصادی به درصدی از جمعیت در سن کار گفته می‌شود که در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت دارند، یعنی یا شاغل بوده یا در جست‌وجوی کار هستند. این شاخص یکی از مهم‌ترین معیارها برای سنجش وضعیت بازار کار در یک جامعه است.
چندی پیش سیدمالک حسینی معاون اشتغال و کارآفرینی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی نرخ مشارکت اقتصادی در کشور را 41 درصد اعلام کرد که با میانگین جهانی که 60 درصد اعلام می شود، فاصله زیادی دارد و بیانگر خروج بخش عمده ای از نیروی کار از بازار است.
بر اساس آخرین اطلاعاتی که به تازگی مرکز آمار ایران از وضعیت اشتغال و بازار کار ایران در بازه زمانی 1384 تا 1402 منتشر کرده است، می توان سیر تحولات بازار کار ایران را در حدود 2 دهه اخیر مشاهده کرد.
بازار

وضعیت جمعیت در سن اشتغال
طبق این آمار، در سال 1384 جمعیت 15 ساله و بالاتر کشور 49 میلیون و 527 هزار و 340 نفر بود که این شاخص در سال 1402 به عدد 64 میلیون و 551 هزار و 852 نفر رسیده است؛ از این میزان، تعداد مردان از 24 میلیون و 858 هزار و 517 نفر به 32 میلیون و 233 هزار و 646 نفر افزایش یافته است.
همچنین جمعیت زنان در سن کار نیز در سال 1402 رقم 32 میلیون و 318 هزار و 207 نفر بوده است که این شاخص در سال 1384 برابر 24 میلیون و 668 هزار و 823 نفر ثبت شده بود.

نرخ مشارکت اقتصادی
طبق برآورد مرکز آمار ایران نرخ مشارکت اقتصادی کشور در سال 1384 به 46.7 درصد جمعیت 15 ساله و بیشتر می رسید که این رقم در سال 1402 به عدد 41.3 درصد تنزل کرده است و نشان دهنده خروج بخش عمده‌ای از نیروی کار از بازار است.
نرخ مشارکت اقتصادی که با نام نرخ فعالیت نیز شناخته می‌شود، از تقسیم تعداد جمعیت فعال به جمعیت افراد در سن کار به‌دست می‌آید؛ به عبارت دیگر، نرخ مشارکت اقتصادی معادل نسبت جمعیت بیکار یا شاغل 15 ساله یا بیشتر به کل افراد بالای 15 سال است.
تفکیک جمعیتی نرخ مشارکت اقتصادی بیانگر آن است که کاهش نرخ مشارکت اقتصادی بیشتر ناشی از کاهش این شاخص در بین مردان بوده است زیرا در بازه زمانی سال 1384 تا 1402 نرخ مشارکت اقتصادی برای مردان 5.8 درصد و برای زنان 4.9 درصد کاهش داشته است.
یعنی اینکه نرخ مشارکت اقتصادی در سال 84 برای مردان 74.2 درصد بوده که به 68.4 درصد در سال 1402 کاهش یافته و نرخ مشارکت زنان از 19.1 درصد به 14.2 درصد در سال 1402 عقبگرد داشته است.
این آمار بدان معناست که با وجود آنکه زنان در 2 دهه اخیر بیشترین ورود و فارغ التحصیلی از مراکز آموزش عالی و دانشگاهی را داشته اند، کمتر در اشتغال مشارکت دارند و شکاف جنسیتی در بازار طی 2 دهه گذشته تشدید شده است.

جمعیت فعال
جمعیت فعال کشور در سال 1384 برای افراد 15 ساله و بیشتر 22 میلیون و 949 هزار و 248 نفر و جمعیت غیر فعال در همین بازه سنی، 26 میلیون و 157 هزار و 409 نفر بود که سهم مردان از جمعیت فعال به 18 میلیون و 262 هزار و 413 نفر و زنان به چهار میلیون و 686 هزار و 845 نفر می رسید.
تمام افراد 10 ساله و بیش‌تر (حداقل سن تعیین شده) که در هفته تقویمی قبل از هفته آمارگیری (هفته مرجع) طبق تعریف کار، در تولیـد کـالا و خـدمـات مشارکت داشتـه (شـاغـل) و یا از قابلیت مشـارکت برخـوردار بـوده‌اند (بیکـار)، جمعیت فعـال اقتصـادی محسـوب می‌شـوند که در اینجا آمار افراد بالای 15 سال به صورت مشخص، تعیین شده است.
گفتنی است که سهم مردان از جمعیت غیر فعال 15 سال و بالاتر کشور در سال 1384، 6 میلیون و 354 هزار و 279 نفر و زنان 19 میلیون و 803 هزار و 130 نفر بود.
جمعیت فعال کشور در سال 1402، برای افراد 15 ساله و بیشتر 26 میلیون و 638 هزار و 300 نفر و جمعیت غیر فعال همین بازه سنی، 37 میلیون و 913 هزار و 552 ثبت شده است که سهم مردان از آن به 22 میلیون و 31 هزار و 527 نفر و زنان به چهار میلیون و 596 هزار و 773 نفر می رسید.
بر همین اساس سهم مردان از جمعیت غیر فعال 15 سال و بالاتر کشور در سال 1402، 10 میلیون و 192 هزار و 119 نفر و زنان 27 میلیون و 721 هزار و 434 نفر ثبت شده است.
رشد جمعیت فعال کشور بیشتر مرهون افزایش مشارکت مردان بوده و جمعیت فعال زنان، برخلاف رشد جمعیت کل آنان، کاهش اندکی داشته است ضمن آنکه بخش زیادی از جمعیت غیرفعال همچنان به جمعیت زنانه تخصیص دارد. این مساله، به ویژه با کاهش مشارکت زنان در اقتصاد و ثبات محدود فرصت‌های شغلی برای آنان، نگرانی‌هایی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های انسانی ایجاد می‌کند.

کاهش 3.4 درصدی نسبت اشتغال
نسبت اشتغال جمعیت 15 ساله و بیشتر برای سال 1384 به 41.3 درصد و در سال 1402 به 37.9 درصد می رسد؛ این نسبت به ترتیب برای جمعیت شاغل 15 ساله و بالاتر 20 میلیون و 290 هزار و 448 نفری کشور در سال 1384 و 24 میلیون و 490 هزار و 182 نفر در سال 1402 به دست آمده است.
نسبت اشتغال یکی از شاخص‌های کلیدی در تحلیل وضعیت بازار کار یک کشور یا منطقه است. این شاخص بیانگر سهم جمعیت شاغل از کل جمعیت در سن کار (15 سال و بیشتر) یا همان جمعیت فعال است و به‌صورت درصدی بیان می‌شود.
نکته جالب آنکه نسبت اشتغال جمعیت 15 ساله و بیشتر برای مردان در سال 1384 به عدد 66.7 درصد با جمعیت شاغل 15 ساله و بیشتر 16 میلیون و 419 هزار و 654 نفر می رسید که در سال 1402 نسبت اشتغال برای مردان به 63.9 درصد با جمعیت شاغل 20 میلیون و 583 نفر ثبت شده است.
بهبود نرخ بیکاری
نرخ بیکاری جمعیت 15 ساله و بیشتر در سال 1384 به 11.6 درصد و جمعیت بیکار همین بازه سنی به 2 میلیون و 658 هزار و 810 نفر می رسید که این ارقام برای سال 1402 در نرخ بیکاری جمعیت 8.1 درصد و جمعیت بیکار 2 میلیون و 148 هزار و 119 نفر ثبت شد.
کاهش نرخ و جمعیت بیکار نشان‌دهنده بهبود نسبی وضعیت اشتغال در بازار کار است که با توجه به تغییرات جمعیتی، کاهش نرخ بیکاری کمی مثبت تلقی می‌شود، اما حالت کلی هنوز به بهبود بیشتر نیاز دارد.
نرخ بیکاری درصد افرادی است که قادر به کارکردن هستند، اما شغلی ندارند و به طور فعال در جستجوی کار هستند. این نرخ به طور معمول برای افراد بالای 15 ساله و بیشتر محاسبه می‌شود و یکی از شاخص‌های کلیدی برای ارزیابی وضعیت اقتصادی کشورها به شمار می‌رود.
نرخ بیکاری جمعیت مردان 15 ساله و بیشتر در سال 1384 به 10.1 درصد و جمعیت بیکار همین بازه سنی به یک میلیون و 842 هزار و 759 نفر می رسید که این ارقام برای سال 1402 در نرخ بیکاری جمعیت 6.6 درصد و جمعیت بیکار یک میلیون و 458 هزار و 382 نفر ثبت شد.

مردان در این بازه زمانی کاهش قابل توجهی در نرخ بیکاری داشته‌اند که نشان‌دهنده بهبود فرصت‌های شغلی برای آن‌هاست و این کاهش می‌تواند نشان‌دهنده تاثیر سیاست‌های اشتغال‌زایی یا افزایش ظرفیت جذب نیروی مردان در بازار کار باشد.
نرخ بیکاری زنان 15 ساله و بیشتر در سال 1384 به 17.4 درصد و جمعیت بیکار همین بازه سنی به 816 هزار و51 نفر می رسید که این ارقام برای سال 1402 در نرخ بیکاری جمعیت 15.0 درصد و جمعیت بیکار 689 هزار و 737 نفر ثبت شد.
نرخ بیکاری زنان همچنان بالا باقی مانده و کمتر از مردان کاهش یافته است؛ به‌رغم کاهش 2.4 درصدی در نرخ بیکاری، سهم بیکاری زنان در مقایسه با مردان بیشتر است. این اختلاف نشان‌دهنده وجود مشکلات ساختاری در اشتغال زنان و محدودیت‌ها در فرصت‌های شغلی در مقایسه با مردان به شمار می آید.
این آمار تاکید می‌کند که با وجود افزایش جمعیت شاغلان بین سال 1384 و 1402 (از 20.2 میلیون به 24.4 میلیون نفر)، نسبت اشتغال به دلیل رشد سریع‌تر جمعیت کلی کاهش یافته است در کنار آنکه همچنین درصد اشتغال میل به مردانه ماندن دارد.
باید پذیرفت که در تمام شاخص‌ها (مشارکت اقتصادی، اشتغال و تخصیص جمعیت فعال)، مردان سهم غالب را دارند و مشارکت و اشتغال زنان روند کاهشی یافته و شکاف بین این 2 جنسیت همچنان پابرجاست.
کاهش نرخ مشارکت اقتصادی با افزایش جمعیت شاغلان هم‌خوانی ندارد و نشان می‌دهد که بخشی از جمعیت به سمت غیرفعالی حرکت کرده‌اند.
رشد جمعیت شاغلان و فعالان بیشتر متکی به نیروی کار مردان بوده است؛ در مقابل مشارکت و اشتغال زنان ثابت یا رو به افول است.
نباید فراموش کرد که جمعیت غیرفعال زنان با وجود رشد نسبی تحصیلات و بهبود شاخص‌های دیگر، همچنان بالاست؛ این نشان‌دهنده محدودیت‌های ساختاری یا فرهنگی در دسترسی زنان به بازار کار است.