بزرگنمايي:

راه ترقی - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
سید احسان حسینی| نقطه آغاز تحریم‌های هوشمند نفتی علیه ایران به قطعنامه‌های سازمان ملل در خرداد سال 1389 بازمی‌گردد که در ادامه در دی سال 1390 با تصمیم اتحادیه اروپا مبنی بر عدم خرید نفت خام از ایران همراه شد و این تصمیم از تیر سال 1391 وارد فاز اجرایی شد. بدین ترتیب سال 2013 میلادی نخستین سالی بود که به طور کامل فروش نفت ایران در سایه تحریم‌ها قرار گرفت. اما از سال 2013 تاکنون تحریم چه اثری بر صادرات نفت ایران داشته است؟ البته شاید بهتر باشد این سؤال را کامل‌تر بپرسیم؛ از سال 2013 تاکنون، تحریم و رویکرد غلط مواجهه با آن و شیوع کرونا چه اثری بر صادرات نفت ایران گذاشته و کشور از چه میزان از درآمدزایی نفتی محروم شده است؟
سقوط صادرات نفت به کمتر از 200 هزار بشکه
در تصویر 1، میزان صادرات نفت ایران در ماه‌های مختلف از سال 2013 تا 2024 آورده شده است. طبق این نمودار که با استناد به آمار موسسه ردیابی نفتکش‌ها؛ کپلر تهیه شده، صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران، پیش از اجرای برجام در حدود 1.3 میلیون بشکه در روز قرار داشت. سپس در ژانویه سال 2016 رقم فروش نفت ایران تا میانگین 2.3 میلیون بشکه در روز نیز افزایش یافت و با خروج ترامپ از برجام به کمتر از 200 هزار بشکه در روز رسید. آمار مؤسسه کپلر نشان می‌دهد از سال 2020 و اواخر دوره ترامپ، روند فروش نفت ایران مجدداً صعودی شد و تا سال 2024 این رقم به رکورد بیش از 1.8 میلیون بشکه در روز نیز دست یافت.
طبق تصویر 1، در 12 سال گذشته فقط در تقریباً سه سال اجرای برجام، رقم فروش نفت ایران در سقف خود قرار داشت و در مابقی 9 سال دیگر، عدم‌النفع‌های چندین میلیارد دلاری هرساله به کشور تحمیل می‌شد. البته باید توجه داشت اجرای برجام به غیر از «فایده»، یک «هزینه» هنگفت نیز بر میزان فروش نفت ایران برجای گذاشت که اثر آن، بعد از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای ملموس شد.
اگر به تصویر 1 توجه کنید، مشاهده می‌کنید قبل از اجرای برجام، ایران در سال 2015 به صورت میانگین 1.3 میلیون بشکه در روز، نفت می‌فروخت، اما بعد از خروج ترامپ از برجام، رقم صادرات نفت ایران مجدداً به 1.3 میلیون بشکه سابق برنگشت بلکه به کمتر از 200 هزار بشکه در روز سقوط کرد؛ آن هم قبل از شیوع کرونا. یعنی همه‌گیری کرونا نقشی در سقوط فروش نفت ایران نداشت.
اما چرا با خروج ترامپ از برجام، صادرات نفت ایران به ناگهان سقوط کرد و به 1.3 میلیون بشکه سابق برنگشت؟ پاسخ را باید در برجامیزه کردن شبکه فروش نفت کشور جست‌وجو کرد. به بیان دیگر در دوره اجرای برجام، همه شبکه‌های دور زدن تحریم توسط ایران، افشا و نابود شد و این موضوع سبب شد با خروج ترامپ، دست ایران برای فروش نفت تا موعد ایجاد شبکه‌ای جدید بسته باشد.
بدین ترتیب، اگر نوسانات میزان صادرات نفت ایران از موعد اجرای برجام تا پایان دولت دوازدهم را مبنا قرار دهیم که در این بازه زمانی، فایده و هزینه برجام به طور کامل اثر خود را نمایش داده باشد، میانگین صادرات نفت ایران در این بازه زمانی حدود 1.5 میلیون بشکه در روز برآورد می‌شود. طبق آمار موسسه کپلر، در سال 2015 یعنی پیش از اجرای برجام نیز ایران حدود 1.3 میلیون بشکه در روز نفت فروش داشت که تفاوت چندانی با بازه زمانی مشخص‌شده ندارد.
300 میلیارد دلار خسارت نفتی ایران
تا اینجا مشخص شد آنچه از سال 2013 تا 2024 به عنوان خسارت کشور از عدم فروش نفت محاسبه می‌شود، تنها مربوط به اثر تحریم نفتی نیست، بلکه انتخاب نسخه غلط مواجهه با تحریم نیز بر رقم عدم‌النفع ایران افزوده و همچنین شیوع کرونا نیز بر عدم‌النفع ایران اثرگذار بوده است.
حال با این پیش‌فرض، میزان خسارت ایران از عدم فروش نفت از سال 2013 تا 2024 در تصویر 2، نمایش داده شده است. طبق محاسبات مجموعاً ایران 293 میلیارد دلار از عدم فروش نفت در تحریم خسارت دیده است.
شیوه محاسبه بدین صورت بوده که «میزان نفت فروخته‌نشده» از تفاضل میانگین ظرفیت صادراتی ایران معادل 2.2 میلیون بشکه در روز با رقم میانگین فروش روزانه نفت ایران در هر سال محاسبه شده، سپس این عدد در قیمت نفت خام سنگین ایران در هر سال طبق آمار اوپک ضرب شده و رقم خسارت در 365 روز تعیین شده است. در جدول، جزئیات محاسبات آورده شده است.
سالانه 26 میلیارد دلار از درآمد نفتی ایران کم شد
خسارت ناشی از «تحریم نفتی»، «رویکرد اشتباه در مواجهه با تحریم» و «کرونا» شامل دو بخش است: 1- افت میزان صادرات نفت ایران و 2- افت قیمت فروش هر بشکه نفت ایران. طبق جدول، ایران از سال 2013 تا 2024 حدود 293.3 میلیارد دلار بابت عدم فروش نفت و 16.4 میلیارد دلار بابت ارائه تخفیف در فروش نفت خسارت دیده است. برای تسهیل در محاسبات، میزان تخفیف ایران در هر بشکه پنج دلار در نظر گرفته شده، درنتیجه مجموع خسارت نفتی ایران به مرز 310 میلیارد دلار رسیده که از سال 2013 تا 2024 معادل خسارت سالانه حدود 26 میلیارد دلار است.
تحقق ارزآوری نفتی از 15 به 67 درصد جهش یافت
یک شاخص که کارایی هر رویکرد در مواجهه با تحریم را نشان می‌دهد؛ شاخصی است به نام «تحقق ارزآوری نفتی نسبت به کل ظرفیت ارزآوری». این شاخص می‌گوید ایران در شرایط تحریم، چقدر درآمدزایی نفتی داشته و در صورت نبود تحریم چقدر می‌توانست در حالت ایدئال درآمدزایی نفتی داشته باشد و سپس از تقسیم این دو عدد به شاخص تعریف‌شده می‌رسیم.
طبق تصویر 3، در سال 2020 مجموعاً اثر تحریم و اثر شفافیت برجام بر راهکارهای دور زدن تحریم باعث شد که فقط 15.5 درصد از ظرفیت درآمدزایی نفتی ایران در شرایط ایدئال، محقق شود. این شاخص از سال 2021 صعودی شد تا اینکه در سال 2024 به بیش از 67 درصد رسیده است.
ایران بزرگ‌ترین صادرکننده دریایی نفت به چین شد
در ابتدای سال 2021 میلادی، با راهبری نظام، سند همکاری 25 ساله بین ایران و چین به امضا رسیده و سپس در دولت سیزدهم سطح همکاری بین دو کشور افزایش یافت. این موضوع باعث شد طبق آمار موسسه کپلر (تصویر 4)، ایران در سال 2024 به بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت چین از مسیر دریا تبدیل شود و روزانه 1.482 میلیون بشکه نفت به چین صادر کند، درحالی که میزان صادرات نفت عربستان، روسیه و عراق به چین به ترتیب روزانه 1.393، 1.332 و 1.201 میلیون بشکه ثبت شده است.
بدین ترتیب تغییر رویکرد سیاست خارجی ایران در همکاری با چین و ایجاد شبکه‌های متعدد فروش نفت باعث شد شاخص «تحقق ارزآوری نفتی نسبت به کل ظرفیت ارزآوری نفتی» از عدد 15.5 درصد در سال 2020 به بیش از 67 درصد در سال 2024 افزایش یابد. این موضوع نشان می‌دهد هرچند اثر تحریم بر فروش نفت به صفر نرسیده ولی می‌توان با تعریف همکاری راهبردی با سایر کشورها، تا حد قابل قبولی اثر آن را کاهش داد یا آن را بی‌اثر کرد.
بازار