بزرگنمايي:

راه ترقی - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
اکبر ترکان، سیاستمدار و مدیر اجرایی جمهوری اسلامی ایران، چهره‌ای بود که هم در اتاق‌های دربسته تصمیم‌گیری حضور داشت و هم در فضای رسانه‌ای به ‌صراحت حرف می‌زد. او نه یک سیاست‌پیشه کلاسیک که مهندسی عمل‌گرا بود؛ مدیری که از دل دانشگاه صنعتی شریف برخاست و در دهه‌های پرتلاطم انقلاب و جنگ و بازسازی بر صندلی‌هایی تکیه زد که بسیاری از آن‌ها برای هر مدیری «دشوار و پرهزینه» بودند. ترکان در 26 اردیبهشت 1400 چشم از جهان فروبست اما ردپای او همچنان در بسیاری از ساختارهای اجرایی، زیرساخت‌های کشور و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی دیده می‌شود.
از شریف تا کابینه
اکبر ترکان سال 1331 در تهران به دنیا آمد. تحصیلاتش را در رشته مهندسی مکانیک در دانشگاه صنعتی شریف به پایان رساند و از همان سال‌های آغازین پس از انقلاب وارد میدان مدیریت شد. ذهن تحلیل‌گر، زبان رک و دست‌فرمان اجرایی‌اش، خیلی زود او را به یکی از چهره‌های قابل اعتماد در ساختار اجرایی جمهوری اسلامی تبدیل کرد. در دولت اول اکبر هاشمی‌رفسنجانی، او وزیر دفاع شد؛ آن‌ هم در دورانی که ایران تازه از جنگی 8 ‌ساله بیرون آمده بود و نیاز به بازسازی ساختار دفاعی داشت. اما مأموریت‌های او به همین‌ جا ختم نشد.
در دولت دوم رفسنجانی، این‌ بار به وزارت راه‌وترابری رفت. دورانی که گسترش جاده‌ها، بازسازی بنادر، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و توسعه زیرساخت‌های کشور در اولویت قرار گرفته بود.
ترکان همچنین در دهه‌های بعد، در دولت روحانی به‌عنوان مشاور ارشد رئیس‌جمهور و دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد منصوب شد. او همچنین ریاست سازمان نظام مهندسی ساختمان را برعهده داشت و از اعضای بنیان‌گذار حزب اعتدال و توسعه به ‌شمار می‌رفت.
تکنوکراتی با ذهن توسعه‌گرا
دیدگاه‌های اقتصادی اکبر ترکان با تأکید بر بهره‌وری، شفافیت و کاهش تصدی‌گری دولت شناخته می‌شد. او به ‌شدت به اقتصاد دانش‌بنیان باور داشت و بارها گفته بود که مسیر نجات اقتصاد ایران، نه در شعار بلکه در عمل در «رقابت‌پذیری» و «حذف رانت» است. در دوران مسئولیتش در مناطق آزاد، طرحی 17‌ماده‌ای تدوین کرد تا این مناطق را از «ویترین واردات» به «کارگاه‌های صادرات» تبدیل کند. معتقد بود باید با اصلاح فرآیندها، مناطق آزاد را به مراکز توسعه فناوری، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تسهیل صادرات بدل کرد. به‌ گفته او، ساختارهای دولتی دست‌وپاگیر، بزرگ‌ترین مانع برای شکوفایی این مناطق هستند. ترکان همچنین درباره وضعیت عمومی اقتصاد کشور دیدگاهی واقع‌گرایانه داشت. در نخستین سال دولت روحانی، جمله‌ای گفت که بارها نقل شد: «وضع اقتصاد خراب‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کردیم». همین جمله کافی بود تا موجی از واکنش‌ها به راه بیفتد؛ برخی از صداقت او تقدیر کردند، برخی نیز این سخن را حمله‌ای به دولت قبل دانستند.
رک‌گویی هزینه دارد
صراحت لهجه، اگرچه برای رسانه‌ها جذاب است اما برای سیاستمداران گاه پرهزینه است. ترکان بارها این را تجربه کرد. یکی از معروف‌ترین اظهار‌نظرهایش این بود: «یک عده از اقتصاددانان هستند که عدد نمی‌شناسند.» جمله‌ای که با واکنش تند برخی کارشناسان اقتصادی مواجه شد و حتی دستمایه نقد در رسانه‌های اصول‌گرا قرار گرفت. در سازمان نظام مهندسی ساختمان نیز رویکرد او در حذف امضاهای طلایی، اصلاح فرآیند صدور پروانه‌ها و مبارزه با فساد با مقاومت جدی گروه‌هایی از درون بدنه مهندسی مواجه شد. ترکان اما عقب ننشست و از اصلاح‌طلبی ساختاری سخن گفت؛ اگرچه برخی از اصلاحات او در نیمه‌راه متوقف شد. رسانه‌هایی مانند مشرق از او به‌ عنوان مدیری یاد کردند که با سخنان خود «پیشرفت‌های اقتصادی انقلاب را زیر سؤال برد». او اما در برابر این انتقادات سکوت نکرد. در یکی از واکنش‌هایش گفته بود: «اگر کسی اقتصاد را بفهمد، می‌فهمد که باید اصلاح کنیم؛ نه اینکه از آمارهای غلط دفاع کنیم.»
تکنوکراتی که می‌خواست اصلاح کند
اکبر ترکان در زمره آن دسته از مدیرانی بود که به جای سیاست‌ورزی در معنا و سبک رایج آن، ترجیح می‌داد در حیطه تخصصی خود اصلاحات عملی ایجاد کند. او از نسلی از مدیران جمهوری اسلامی بود که از دل دانشگاه‌های فنی بیرون آمدند و به‌ جای تمرکز بر ایدئولوژی‌های سخت‌گیرانه یا شعارهای پررنگ بر «توسعه متوازن» و «پیشرفت مبتنی بر شایسته‌سالاری» تأکید داشتند. ترکان خود را بیشتر یک مهندس می‌دانست تا سیاستمدار و در مواجهه با مشکلات، ذهنش به‌ جای جست‌وجوی مقصر به‌ دنبال راه‌حل می‌گشت.
او اصلاح‌طلب به معنای سیاسی کلمه نبود اما یک «اصلاح‌گر اجرایی» تمام‌عیار بود. دغدغه‌اش اصلاح ساختارها، حذف رانت، شفاف‌سازی فرایندهای مدیریتی و ارتقاء بهره‌وری بود. چه در وزارت دفاع و راه، چه در شورای هماهنگی مناطق آزاد و چه در سازمان نظام مهندسی، همواره تلاش کرد در مواجهه با موانع مزمن و ناکارآمدی‌های ساختاری، راهی برای تحول بیابد.
یکی از مصادیق برجسته اصلاح‌طلبی اجرایی او در دوران ریاستش بر مناطق آزاد دیده شد. ترکان به‌ خوبی می‌دانست که این مناطق برخلاف فلسفه وجودی‌شان که باید تسهیل‌گر تجارت و موتور رشد اقتصادی باشند، عملاً به پایگاه‌هایی برای واردات و فرار مالیاتی تبدیل شده‌اند. در پاسخ به این چالش، «سند راهبردی 17‌ماده‌ای» را تدوین کرد که در آن بر اهدافی همچون شفاف‌سازی مالی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، جلوگیری از قاچاق، توسعه صادرات و ارتباط مناطق آزاد با صنعت دانش‌بنیان تأکید شده بود. این سند تلاشی بود برای نجات مناطق آزاد از وضعیت رکودزده و تبدیل آن‌ها به مناطق کارآمد اقتصادی.
ویژگی برجسته ترکان، صراحت در گفتار و رک‌گویی در نقد وضعیت موجود بود. اگرچه این ویژگی گاه برای او هزینه‌ساز می‌شد اما از منظر بسیاری از ناظران همین صراحت بود که او را به چهره‌ای متفاوت در میان مدیران بدل می‌کرد. ترکان اهل «پشت پرده‌گویی» نبود. اهل توصیه‌های نرم و در لفافه هم نبود. در اتاق‌های تصمیم‌گیری همان چیزی را می‌گفت که پشت میکروفن رسانه‌ها هم می‌گفت. این صداقت رفتاری، اگرچه برای برخی تند و غیردیپلماتیک به ‌نظر می‌رسید اما برای بسیاری دیگر نشانه‌ای از سلامت مدیریتی او بود.
او باور داشت اصلاح‌گری فقط در سطح تصمیم‌سازی یا مقررات نیست بلکه در رفتار مدیریتی نیز باید جلوه داشته باشد. به همین دلیل در دوران مدیریت، مدیران زیرمجموعه‌اش را به پاسخ‌گویی و گزارش‌دهی منظم موظف می‌کرد، در جلسات از آن‌ها نظر می‌خواست و در برابر ناکارآمدی‌ها سکوت نمی‌کرد. کارنامه مدیریتی او- چه در دوران جنگ، چه در بازسازی و چه در دولت روحانی- نشان می‌دهد که ترکان صرفاً مدیر پروژه نبود؛ او ذهنی ناظر بر آینده داشت.
در مجموع، اگرچه ترکان مانند بسیاری از تکنوکرات‌های نسل خود درگیر محدودیت‌های ساختاری، فشارهای سیاسی و مقاومت نهادها بود اما ویژگی تمایز او، تلاش صادقانه برای بهبود وضع موجود و اصلاح آن بود. او اصلاح‌طلبی را از نهادهای اجرایی آغاز کرد؛ جایی که اغلب اصلاحات واقعی از همان ‌جا باید شروع شود. ترکان با تمام محدودیت‌ها در طول سال‌های مدیریت خود نشان داد که اصلاح، اگرچه سخت اما شدنی است اگر عزم و صداقت همراه آن باشد.
یادها و روایت‌ها
مرگ اکبر ترکان در اردیبهشت 1400 با واکنش گسترده سیاسیون، مدیران و رسانه‌ها روبه‌رو شد. عباس آخوندی، وزیر سابق راه و شهرسازی در یادداشتی نوشت: «ترکان مرد تصمیم و اجرا بود. باهوش، تیزبین و البته بی‌تعارف. مدیری که بیشتر از آنکه به تعارفات سیاسی بیندیشد به کار و نتیجه فکر می‌کرد.» محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت یازدهم از او به ‌عنوان یکی از «پایه‌های بازسازی کشور پس از جنگ» نام برد. روزنامه‌نگاران اقتصادی نیز او را مدیری «اهل مشارکت» توصیف کردند که به جوان‌ترها فرصت می‌داد، اهل جدل بیهوده نبود و به‌ صراحت نقد می‌کرد اما اهل تحقیر نبود. یکی از همکاران سابقش نوشته بود: «اگرچه گاهی تند می‌گفت اما پشت آن صداقت بود. ترکان اهل مصلحت‌اندیشی نبود؛ اهل هشدار بود.»
پایان راه
اکبر ترکان پس از مدت‌ها مبارزه با بیماری دیابت در تاریخ 26 اردیبهشت 1400 درگذشت. فرزند او، ناصر ترکان، خبر درگذشت پدرش را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرد. در مراسم تشییع، چهره‌هایی از دولت‌های رفسنجانی، خاتمی و روحانی و بسیاری از اصولگرایان حاضر بودند؛ نشانی از آنکه ترکان، مدیری متعلق به یک جناح خاص نبود؛ بلکه مدیری بود که سال‌ها بر اساس تخصص و نگاه اجرایی‌اش به ‌کار گرفته شد.
بازار