بزرگنمايي:

راه ترقی - فرهیختگان / براساس گزارش منتشرشده از سوی پژوهشگاه علوم‌وفناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، انتشارات علمی از سنجه‌های پیشرفت علم و نشان‌دهنده توان علمی کشورها، به‌ویژه در دو سده گذشته بوده است؛ بنابراین سیاستگذاران علم به پردازش شمار و چگونگی انتشارات علمی پرداخته و برنامه‌های گوناگونی را برای پیشرفت در این حوزه در دستورکار خود قرار داده‌اند.
ابزارهای گوناگونی نیز برای سنجش این شمار و چگونگی و کامیابی سیاست‌های علمی ایجاد شده‌اند، پژوهشگاه علوم‌وفناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در سامانه «دانش ایران»(دا) به گزارش سنجه‌های ارزیابی انتشارات علمی ایران می‌پردازد و یکی از آنها که ایرانداک به‌تازگی آن را منتشر کرده‌، ویرایش 2018 دانش ایران است که داده‌های دو نمایه جهانی «وب‌آوساینس»(واس) و «اسکوپوس» را تحلیل می‌کند و در دسترس عموم قرار گرفته است.
«دانش ایران» برای نخستین‌بار آمار درست و مشخص انتشارات علمی ایران را در جهان گزارش می‌کند. بر پایه آمار منتشرشده، جایگاه ایران در بیشتر سنجه‌ها در سال 2018 بهبود یافته و روندی صعودی داشته‌ است. شمار انتشارات ایران در «واس» از 54هزار و 300 اثر در سال 2017 به 56هزار و 280 اثر در سال 2018 رسیده است. پژوهشگران ایرانی در «اسکوپوس» نیز 59هزار و 801 اثر دارند. درمجموع شمار آثار ایرانیان در این دو پایگاه 66هزار و 64 اثر است. نکته قابل‌توجه این است که رتبه ایران از دیدگاه شمار انتشارات در «واس» و «اسکوپوس» در سال 2018، رتبه 16 جهان بوده که در برابر سال 2017 ثابت مانده و تغییری نکرده است؛ اما ایران در میان کشورهای منطقه در سال 2018 جایگاه نخست را در «واس» و «اسکوپوس» کسب کرده است.
بیش از 41 هزار رکورد در نمایه‌های استنادی علوم
با بررسی پژوهش انجام‌شده از سوی ایرانداک، به ارزیابی عملکرد ایران در چند شاخص مهم پرداخته‌ایم. براساس این، درخصوص آمارهای فراگیر انتشارات علمی و بحث انتشارات ایران در نمایه‌نامه‌های «واس» و «اسکوپوس» باید گفت که ایرانیان در سال 2018، 56280 رکورد در «واس» و 59801 رکورد در «اسکوپوس» منتشر کرده‌اند. در میان نمایه «واس»، نمایه‌های استنادی علوم با 41600 رکورد دارای بیشترین شمار انتشارات علمی ایران هستند. نمای استنادی علوم اجتماعی نیز 2596 رکورد و نمایه استنادی هنر و علوم انسانی با 206 رکورد از انتشارات علمی ایران را در «وب آو ساینس» دربرداشته‌اند. این سه نمایه پرچم‌دار مجموعا 42450 رکورد از انتشارات علمی ایرانیان را دارند.
97 درصد انتشارات علمی ایران انگلیسی است
اگر بخواهیم انتشارات ایران بر پایه گونه نوشته در نمایه واس را بررسی و تقسیم‌بندی کنیم نیز باید گفت که آثار پژوهشگران ایرانی بر پایه داده‌های گردآوری‌شده، عمدتا مقاله نشریه است. پس از مقاله نشریه، مقاله همایش، مقاله مروری در رتبه دوم و سوم نمایه‌نامه‌های «واس» و «اسکوپوس» قرار گرفته‌اند. همچنین درخصوص انتشارات ایران بر پایه زبان باید این‌طور بیان کرد که براساس داده‌های سال 2018 در نمایه‌های استنادی و انتشار پژوهش‌ها در زمان‌های مختلف؛ بیش از 97درصد انتشارات در نمایه‌نامه‌ها به انگلیسی بوده است. در بررسی آماری جزئی‌تر باید گفت که در نمایه واس، انتشارات زبان انگلیسی با رکورد 56202 در رتبه اول و پس از زبان انگلیسی، زبان عربی با شمار 33 و پس از آن زبان فارسی با شمار 24 در رتبه‌های بعد قرار می‌گیرند. البته این روند در نمایه اسکوپوس متفاوت است؛ به این معنا که زبان انتشارات در اسکوپوس پس از انگلیسی با شمار 58150، زبان فارسی با شمار 1649 و زبان فرانسوی با شمار 49 قرار گرفته است.
علوم و تجربی و علوم فیزیکی بیشترین حجم مقالات
تحلیل داده‌های نمایه‌نامه واس در سال 2018 درخصوص فعالیت انتشارات ایران در زمینه‌های علمی نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی انتشارات بیشتر در زمینه علوم تجربی و زمین‌شناسی داشتند و درمجموع 19749 اثر در این زمینه منتشر کرده‌اند که پیرامون 35درصد از انتشارات ایران در این نمایه‌نامه است. تحلیل داده‌های نمایه‌نامه اسکوپوس نیز در سال 2018 نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی در زمینه علوم فیزیکی انتشارات بیشتر داشته و فعال بوده‌اند و معادل 36888 اثر در این زمینه منتشر کردند که پیرامون 62درصد از انتشارات ایران در این نمایه‌نامه است. البته که شمار و نسبت انتشارات ایران در نمایه‌نامه واس پس از علوم تجربی و زمین‌شناسی با شمار 19749، در زمینه فنی‌ومهندسی در رتبه دوم و علوم بهداشتی و سلامت در رتبه سوم است؛ اما شمار این نسبت در نمایه‌نامه اسکوپوس پس از علوم فیزیکی با شماره 36888 و رتبه اول، برای علوم بهداشتی و سلامت و علوم زیستی در رتبه دوم و سوم است. اگر بخواهیم درخصوص منابع ناشر انتشارات ایران در این گزارش صحبت کنیم، باید اشاره کنیم که بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در سال 2018 انتشارات ایرانیان در 8049 منبع از منابع نمایه‌نامه استنادی واس و 8620 از منابع نمایه‌نامه اسکوپوس منتشر شده است که بیشتر آنها نشریه‌های علمی را شامل می‌شوند. البته نکته قابل بیان دیگر در این راستا درخصوص روند سالانه شمار انتشارات علمی ایران است که هرساله از 1990 تا 2018 شمار این انتشارات در نمایه‌نامه واس و اسکوپوس روند صعودی داشته و افزایش پیدا کرده است.
دست بالای وزارت علوم در انتشار آثار علمی در نمایه‌نامه جهانی واس
بخش دیگر درخصوص نقش گروه‌های سازمانی در انتشارات علمی ایران است و در این خصوص باید گفت موسسه‌های گوناگونی در ایران با وابستگی‌های سازمانی متفاوت مشغول پژوهش و انتشار آثار علمی هستند. موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی این موسسه‌ها را در نوع وابستگی سازمانی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ دانشگاه جامع علمی- کاربردی؛ دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای؛ دانشگاه فرهنگیان؛ دانشگاه پیام‌نور؛ دانشگاه آزاد اسلامی؛ دانشگاه غیردولتی- غیرانتفاعی و سایر دستگاه‌های اجرایی تقسیم‌بندی کرده‌ است. براساس داده‌های تحلیل‌شده موسسه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا (وزارت عتف) نقش برجسته‌تری در انتشار آثار علمی در پایگاه واس داشتند و پس از آن موسسه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جایگاه دوم و دانشگاه آزاد اسلامی در جایگاه سوم قرار می‌گیرند.
دانشگاه آزاد رتبه نخست شمار انتشارات ایرانی‌ها
هر سال بیش از 1000 موسسه ایرانی یافته‌های پژوهشی خود را به گونه‌های متفاوت در پایگاه جهانی منتشر می‌کنند. بررسی و تحلیل داده‌ها در پیوند با انتشارات ایرانیان در پایگاه واس نشان می‌دهد که در سال 2018 دست‌کم 1150 موسسه ایرانی در واس انتشاراتی داشتند، البته موسسه‌هایی نیز هستند که نام‌شان روشن نیست و در کشورهای دیگر حضور دارند. درخصوص شمار و نسبت انتشارات موسسه‌های ایرانی در واس باید گفت به‌طورکلی 56280 انتشارات حضور داشت که دانشگاه آزاد اسلامی(همه واحدها) با 9106 شمار در رتبه اول، دانشگاه تهران با 4678 شمار در رتبه دوم و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با 4464 شمار در رتبه سوم قرار می‌گیرد.
25 درصد پژوهش‌های 2018 بین‌المللی بودند
شاخص دیگر که وضعیت ایران را در این گزارش بررسی می‌کند، این است که پیرامون 25درصد از انتشارات ایرانیان در سال 2018 با همکاری پژوهشگرانی از دیگر کشورها به نگارش درآمده است. بیشترین شماره همکاری‌ها را نیز موسسه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری داشته‌اند. این موسسه‌ها 9581 اثر با همکاری کشورهای خارجی نگاشتند که پیرامون 27درصد از همه انتشارات این موسسه‌ها در نمایه‌نامه واس است. برپایه این جدول دانشگاه آزاد اسلامی 2067 اثر با همکاری پژوهشگران کشورهای دیگر پدید آورده که پیرامون 21درصد از انتشارات این موسسه را در بردارد و پس از آن، دانشگاه تهران نیز با 1518 اثر در جایگاه دوم از دیدگاه شماره همکاری‌های علمی جهانی به شمار می‌رود.
42 درصد از انتشارات مشترک با چند پژوهشگر انجام شده است
درخصوص همکاری‌های علمی ملی نیز باید اشاره کرد که تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد پیرامون 24درصد یعنی 13366 اثر از انتشارات ایرانیان در سال 2018 با همکاری پژوهشگرانی از دو یا چند گروه سازمان ایرانی به نگارش درآمده است؛ به این معنا که پیرامون 42درصد یعنی 23 هزار و 427 اثر انتشارات ایرانیان در سال 2018 با همکاری چند پژوهشگر از دو یا چند موسسه ایرانی به نگارش درآمده است. برپایه این داده‌ها موسسه‌های بدون وابستگی سازمانی بیشترین نسبت همکاری علمی ملی را داشتند. پیرامون 87درصد یعنی 3726 اثر از انتشارات این موسسه‌ها با همکاری پژوهشگرانی از دیگر موسسه‌های ایرانی پدید آمده است؛ بااین‌حال بیشترین شمار همکاری را موسسه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری داشتند. این موسسه‌ها 9477 اثر با همکاری موسسه‌های ایرانی نگاشته‌اند که پیرامون 27درصد از همه انتشارات این موسسه‌ها در نمایه‌نامه واس است. براساس این داده‌ها، دانشگاه آزاد اسلامی 5309 اثر با همکاری پژوهشگران موسسه‌های ایرانی پدید آورده که پیرامون 58درصد از انتشارات این موسسه را در بردارد و پس از آن دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با 3518 اثر در جایگاه دوم از دیدگاه شماره همکاری‌های علمی ملی قرار دارد.
سرانه کمتر از یک درصدی اعضای هیات‌علمی در انتشارات
شاخص دیگر نیز درخصوص نقش اعضای هیات‌علمی دانشجویان و دانش‌آموختگان در انتشارات علمی است. در این مسیر نقش اعضای هیات‌علمی کلیدی است. آمار آموزش عالی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی 98-97 نشان می‌دهد که درمجموع 86259 عضو هیات‌علمی در این موسسه‌های آموزش عالی دولتی و غیردولتی مشغول کار بودند. بر این پایه، سرانه انتشارات اعضای هیات‌علمی در سال 2018 در نمایه‌نامه واس پیرامون 0.65درصد و در نمایه‌نامه اسکوپوس پیرامون 0.69درصد بوده است. البته نکته قابل‌توجه نیز این است که دانشجویان در پدیدآوری انتشارات علمی نقش دارند؛ به‌ویژه دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری که با پژوهش‌های خود که بیشتر به شکل پایان‌نامه و رساله انجام می‌شود، بخش انتشارات علمی ایران را منتشر می‌کنند. درمجموع 844231 دانشجوی کارشناسی‌ارشد و دکتری توانسته‌اند به شکل میانگین 0.07 اثر در واس و اسکوپوس منتشر کنند. البته که نقش دانش‌آموختگان موسسه‌های ایرانی نیز در این انتشار اهمیت دارد و به‌طورکل 177923 دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد و دکتری توانسته‌اند به شکل میانگین 0.32 اثر در واس و 0.34 اثر در اسکوپوس منتشر کنند.
سهم 2 درصدی ایران در تولید علم دو پایگاه استنادی جهان
یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌ها، بحث ارزیابی نقش ایران در پدیدآوری انتشارات علمی جهان است. با توجه به اینکه نمایه‌های استنادی جهانی، انتشارات پژوهشگران از کشورهای گوناگون را ساماندهی و منتشر می‌کند؛ ازاین‌رو ایران تنها یکی از 200 و چند کشور/منطقه جغرافیایی است که در این پایگاه انتشارات دارد. بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در دو پایگاه واس و اسکوپوس ایران پیرامون 1.754درصد از علم جهان در پایگاه واس و 1.856درصد از علم جهان در پایگاه اسکوپوس را منتشر کرده است؛ البته در میان کشورهای جهان، آمریکا توانسته در ایجاد بیش از یک‌پنجم انتشارات علمی جهان نقش داشته‌ باشد.
کسب جایگاه نخست ایران در شاخص پدیدآوری انتشارات علمی در منطقه در سال 2018
شاخص بعدی درخصوص نقش ایران در پدیدآوری انتشارات علمی منطقه است و در این زمینه باید گفت که بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در دو پایگاه واس و اسکوپوس ایران پیرامون 25درصد از انتشارات علمی منطقه در پایگاه واس و 27درصد از انتشارات علمی منطقه در پایگاه اسکوپوس را در سال 2018 منتشر کرده است. کشورهای منطقه درمجموع 220754 اثر در نمایه‌نامه واس و 223820 اثر در اسکوپوس منتشر کرده‌اند. ایران در این دو نمایه‌نامه‌ جایگاه نخست منطقه را از دیدگاه شمار انتشارات دارد و پس از ایران، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس از بازیگران کلیدی منطقه در انتشارات آثار علمی به شمار می‌روند.
نقش پررنگ «علوم مواد کامپوزیت» و «مهندسی شیمی» در انتشارات جهانی
اما اگر بخواهیم درخصوص نقش ایران در انتشار آثار در زمینه‌های پژوهشی صحبت کنیم باید گفت که ایران در نمایه‌نامه واس در زمینه «علوم مواد کامپوزیت» و در نمایه‌نامه اسکوپوس در زمینه «مهندسی شیمی» در برابر دیگر زمینه‌های علمی نقش پررنگ‌تری در پدیدآوری انتشارات جهانی داشته است. پژوهشگران ایرانی در زمینه ترمودینامیک 1091 اثر منتشر کرده‌اند که پیرامون 6درصد از همه انتشارات این زمینه در نمایه‌نامه واس است. همچنین پژوهشگران ایرانی در زمینه «دندانپزشکی» 583 اثر منتشر کرده‌اند که پیرامون 3.3درصد از همه انتشارات این زمینه در نمایه‌نامه اسکوپوس است.
رتبه 15 شاخص نسبت انتشارات به بودجه تحقیق و توسعه در جهان
با توجه به اینکه میزان تولید ناخالص داخلی می‌تواند به شکلی مستقیم در پیشرفت و توسعه علمی تاثیرگذار باشد، اما شاخص نسبت انتشارات به بودجه تحقیق و توسعه نیز عامل و سنجه مهمی در این جریان است. هزینه‌کرد تحقیق و توسعه زنجیره‌ای است که می‌تواند تاثیر بسیاری بر شمار انتشارات یک کشور داشته باشد. بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در سال 2018 بودجه تحقیق و توسعه ایران در بانک جهانی پیرامون 2951 میلیون دلار گزارش شده که نزدیک به 0٫65درصد از تولید ناخالص داخلی کشور است. بر این پایه نسبت انتشارات ایران در نمایه‌نامه واس به بودجه تحقیق و توسعه آن پیرامون 19 هست و از این دیدگاه ایران جایگاه 15 جهان را از آن خود کرده است که قطعا جای پیشرفت و صعود را دارد. در صدر این نسبت، گامبیا، موریتانی، ارمنستان و عراق قرار دارند.
دانشگاه آزاد در رتبه اول استنادات علمی در بین دانشگاه‌ها
همچنین درخصوص وضعیت ایران در شمار و سرانه استناد به انتشارات علمی موسسه‌های ایرانی پیش از هر چیز باید بیان کرد که هرچه سرانه استناد به انتشارات یک موسسه بیشتر باشد، نشان‌دهنده کیفیت نسبی انتشارات علمی آن موسسه است. در این شاخص، 16 موسسه ایرانی، شمار استناد بالایی در برابر دیگر موسسه‌ها داشتند؛ به این معنا که دانشگاه آزاد اسلامی(همه واحدها) با در دست داشتن 72336 استناد در صدر این بخش قرار گرفته است و پس از آن، دانشگاه تهران 37780 استناد و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با 37026 استناد در رتبه دوم و سوم قرار گرفتند.
بیشترین شمار انتشارات مربوط به کدام دانشگاه بوده است؟
شاخص پایانی‌ای که در این گزارش مدنظر قرار دادیم، انتشارات موسسه‌های ایرانی در درصدهاست. از میان 72 موسسه که داده‌های آنها در پایگاه داده «کلاریویت آنالیتیکس» وارد شده و کامل است؛ دانشگاه آزاد اسلامی با 167 رکورد در یک درصد نخست نشریه‌ها و 957 رکورد در 10درصد نخست نشریه‌ها، بیشترین شمار انتشارات را در این دو سنجه در برابر دیگر موسسه‌های ایرانی از آن خود کرده است. البته از دیدگاه نسبت انتشارات در یک و 10درصد نخست نشریه‌ها به ترتیب پس از دانشگاه آزاد، دانشگاه صنعتی بابل و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قزوین جایگاه برتر را در ایران دارند.