قانون حمورابی، کهنترین قانوننامه مدنی تاریخ چیست و از کجا آمد؟
اقتصاد
بزرگنمايي:
راه ترقی - قانون حمورابی از کهنترین الواح باستانی حاوی برخی از نخستین نمونههای حقوق جزا و حقوق مدنی در تاریخ بشری است که همچنان از بحثهای جذاب دنیای باستانشناسی بهحساب میآید.
قانون حمورابی یکی از قدیمیترین الواح باستانی است که باستانشناسان تابهحال موفق به کشف آن شدهاند. این کتیبهی سنگی متعلق به بینالنهرین باستان در سال 1901 در شوش خوزستان کشف شد و قدمت آن به سال 1755ق.م بازمیگردد. قانون حمورابی مشتمل بر 282 بند است. جالب آنکه این کتیبهی سنگی از جنس بازالت را در حالی ژاک دو مورگانِ باستانشناسی در ایران کشف کرد که دستکم 4،800 کیلومتر با محل فرمانروایی حمورابی فاصله داشت. لوح سنگی به قدمت تمدن بشر
بهگزارش وبگاه Grunge ، قوانین لوح حمورابی از قوانین جزائی معمولی تا مجازاتهای سختگیرانه و مخوف متغیر هستند و رویهم ترجمهی این کتیبهی باستانی به مورخان این امکان را داده تا تصویر اجمالی از جامعهای سازمانیافته و منظم در بیش از 3700 سال قبل دراختیار داشته باشند. قانون حمورابی در حالی کشف شد که قبلا به سه تکه شکسته شده بود؛ بااینحال، تمام کندهکاریها و حکاکیهای این لوح نفیس دستنخورده باقی مانده بودند تا مورخان امکان رمزگشایی آن را داشته باشند. در لوح حمورابی نقاشیای از حمورابی بههمراه شمس، ایزد آفتاب بابلیان حکاکی شده است. به تصویر کشیدهشدن حمورابی بههمراه شمس بهدلایل زیادی اهمیت دارد. ابتدا اینکه این کتیبه رابطهی عمیق بین پادشاه و ایزدان را نشان میدهد. درضمن این نقش کندهکاریشده حمورابی را در حالی نشان میدهد که حاکم جامعه است و همچنان ایزدی بر او سلطه دارد. بهنقل از «دائرهالمعارف تاریخ باستان»، قوانین مدونشده در الواح باستانی همچون حمورابی نه از سوی آدمیان، بلکه ایزدان وضع شدهاند. حمورابی نیز پادشاهی است که از این ارتباط الهی به سود خود استفاده کرد و توانست قلمرو پادشاهی خود را گسترش دهد و بر بخش اعظمی از بینالنهرین باستان حکمرانی کند. حمورابی نهتنها توانست اقتدار و نفوذ خود را بر تمام سرزمینهای باستانی خاورمیانه امروزی حکمفرما کند؛ بلکه قوانین جامع و کامل او بعد از بیش از سههزار سال همچنان نام و آوازه او را در جهان زنده نگه داشته است. لوحهای که بهدستور پادشاه بابل باستان نگاشته شد
درحالیکه قانون حمورابی بیش از 3700 سال قدمت دارد، قانوننامهی سومری «لیپیت-ایشتار» در ایسین دستکم دویست سال از کتیبهی حمورابی قدیمیتر است. این در حالی است که قدمت قانوننامهی دیگری متعلق به فرمانروای سومری «اورنامو» از شهر اور به قرن بیستویکم قبلازمیلاد (بیش از 4000 سال قبل) بازمیگردد که شباهت این دو کتیبه کهن به قانون حمورابی از اثرگذاری این الواح سنگی بر قانوننامه مشهور بابلیان خبر میدهد. قانوننامهی اورنامو مجموعهی احکام جزائی وضعشدهی خدایان بینالنهرین بود که پادشاهان آن را تفسیر و سپس بر کتیبههای سنگی حکاکی کرده بودند. این قانوننامه مشتمل بر 40 بند بود که در آن همچون لوح حمورابی قوانین و مجازاتهایی بهچشم میخورد. برخی از بندهای نخستین نظام حقوقی جهان عبارتاند از: «اگر شخصی دندان دیگری را بشکند، باید دو شِکِل (نیم اونس) نقره به دیگری بپردازد» و «اگر کسی آدمربایی کند، باید زندانی شود و پانزده شکل نقره نیز بپردازد». برخلاف قانون حمورابی، این مجموعه قوانین خشونت کمتر و هزینههای سنگینتری داشتند و بهجای توحش و خونریزی، در آن بیشتر از غرامت و جریمه سخن رفته بود؛ ولی ظاهرا در قرون بعدی شفقت و مهربانی از میان فرمانروایان بینالنهرین باستان کاملا رخت بست. بینالنهرین باستان محل زایش نوشتار و نجوم و قانون بود
قانون حمورابی یکی از نخستین شواهد بهجایمانده از قوانین مربوط به سرقت، صدمهزدن، مرگ و حتی حقوق زنان در جهان است. برای مثال، در بند 142 آمده است: «اگر زنی بخواهد دیگر تحت تصرف شوهر خود نباشد، گذشتهی او بررسی میشود و چنانچه او زن بدی نباشد و بلکه شوهرش ارزش او را ندانسته باشد، آن زن مقصر نیست و باید جهیزیهی خود را پس بگیرد و به خانهی پدری بازگردد.» قانون حمورابی قوانینی برای ساختوساز، قوانین خانواده (برای ازدواج و طلاق)، قوانین خسارت به اموال، قوانین جزائی (سرقت و خسارت)، قوانین اقتصادی (دادوستد و معاملات)، قوانین مربوط به مسئولیتهای دولتی و حتی قوانینی برای قصور پزشکی داشته است. نمونههایی از بندهای قانون حمورابی
قانون حمورابی یکی از اولین نمونههای «اصل برائت» یا همان فرض بیگناهی متهم است. بااینحال، همچنان صدها نمونه از مجازاتها در قانون حمورابی برای مواقعی وجود دارد که مجریان قانون گناه متهم را به اثبات برسانند. نمونههای این مجازاتها نیز متفاوت است و شامل جریمه، غرامت، قطع اعضا و جوراح و مرگ میشود. در اغلب موارد، قانون مقابلهبهمِثل یا همان چشم دربرابر چشم انتظار مجرمان را میکشید. در بندِبند قوانین حمورابی، ارجحیت پیبردن حقیقت بهچشم میخورد. برای مثال، در بند دوم این قانوننامه آمده است: «اگر شخصی بخواهد با بهکارانداختن سِحر و جادو دیگری را علیه خود متهم کند؛ اما [جرم او] ثابت نشود، متهم باید به رود مقدس انداخته شود. اگر او غرق شود و رود او را به تصرف خود درآورد، کسی که او را متهم کرده، خانهی او را تصاحب میکند؛ ولی اگر رود مقدس بیگناهی او را نشان دهد و او از غرقشدن نجات یابد، کسی که به او تهمت زده است، به مرگ محکوم میشود.» قانون حمورابی پس از سههزار سال همچنان ناموآوازهی حمورابی را در جهان زنده نگه داشته است
بااینحال، وقتی جرم خطاکاران به اثبات میرسید، مجازاتهای وحشتناکی درانتظارشان بود. در بند 282 میتوانیم نگاهی اجتماعی به رابطهی مابین اربابان و بردگان داشته باشیم. در این بند چنین آمده است: «اگر بردهای به ارباب خود بگوید «تو ارباب من نیستی»، باید به حساب برده رسیدگی شود [و چنانچه ثابت شود که همچنان بردهی اربابش است]، ارباب گوش او را بّبرد.» در بینالنهرین باستان همچون مجازات سرپیچی از دستور ارباب، نافرمانی از والدین نیز میتوانست برای هر کسی دردسر زیادی بهوجود بیاورد. برای مثال، «اگر پسری پدر خود را کتک بزند، دست او را باید بّرید». همین مجازات بّریدن دست برای پزشکی اجرا میشود که «با چاقوی برنزی خود فردی را جراحی کند و باعث مرگ او شود یا او را کور کند». تأثیر قانون حمورابی بر جامعهی روزگار خود چه بود؟
تمامی شهروندان به رعایت قوانین مجبور بودند؛ اما برخی از افراد بسته به طبقه یا موقعیت خود در جامعه، بهای کمتری برای مجازاتها میپرداختند یا از مجازاتهای شدیدتر میگریختند. برای مثال، در بند 198 قانوننامهی حمورابی آمده است: «اگر شخصی چشم فردی از عوام [معمولی] را از بین ببرد یا استخوان او را بشکند، باید یک مین نقره (معادل 60 شِکِل) بپردازد.». این در حالی است که در بند 199 آمده است: «اگر شخصی چشم بردهای را از بین ببرد یا استخوان بردهای را بشکند، باید نیمی از بها را بپردازد.» در همین حال، در بند 22 آمده است که مجازات همگانی برای سرقت مرگ است و اصلا هم فرق نمیکند متهم چه کسی باشد: «اگر کسی مرتکب سرقت و دستگیر شود، باید به مرگ محکوم شود.» تأثیر قانون حمورابی بر زنان بینالنهرین باستان
قانون حمورابی با قوانین سختگیرانه و مجازاتهایی که برای تمام مردم جامعه ازجمله زنان بینالنهرین در نظر گرفته بود، گفتنیهای زیادی برای پژوهشگران کنونی دارد. از قوانین این کتیبهی باستانی واضح است که زنان درمقایسهبا مردان موقعیت اجتماعی پایینتری داشتند. اگرچه در قوانین از حق طلاق زنان گفته شده است، مدارک کمی وجود دارد که نشان از استقلال مالی و آزادی زنان داشته باشد. درواقع، حتی از برخی قوانین حمورابی آنطور استنباط میشد که جان زنان ارزش چندانی نداشته است. برای مثال، در یکی از بندهای عجیب قانون حمورابی آمده است: «اگر یک کاهن زن که در صومعه زندگی نمیکند، میخانهای دایر کند یا برای میخواری به میکدهای برود، باید آن زن را سوزاند.» علاوهبراین، «اگر کسی با ضربهای باعث شود یک زن عوام سقط جنین کند، آن شخص باید پنج شِکِل نقره به او بپردازد. اگر آن زن فوت کرد، او باید نیم مین نقره بپردازد». این در حالی است که اگر فردی موجب مرگ یک مرد شود، تنها مجازات او اعدام است. بااینحال، در مورد مشابه اگر زنی کشته شود، مجازات صرفا بهشکل غرامت بود. قانون حمورابی بر سایر تمدنها و مذاهب نیز اثرگذار بود
قانون حمورابی برای جامعهی امروز نیز اهمیت دارد و اساسا نمایانگر نمونهای از اولین چهارچوبهای قانونی و حقوقی تاریخ بشر است. این کتیبهی باستانی نشان میدهد با وجود فاصلهی هزاران سالهای که ما انسانهای فعلی با مردمان بینالنهرین داریم، مفهوم عدالت چقدر به همین حالا شبیه بوده است. علاوهبراین، پژوهشگران میتوانند با مطالعهی قانون حمورابی نشان دهند که حاکمان آن دوران چطور از شهروندان خود دربرابر جنایت و بیعدالتی محافظت کردهاند و مشخصا زندگی مردم بینالنهرین در حدود 3700 سال قبل به چه نحوی بوده است. مقالههای مرتبط:
نگاهی اجمالی به مهمترین محوطههای ماقبل تاریخی ایران اتفاقات باورنکردنی و ترسناک، ولی واقعی در بینالنهرین باستان آنچه مشهود است، قوانین باستانی همچون حمورابی توانستند با بهکارگرفتن اصل برائت و شواهد و شهود راه را برای تدوین قوانین حقوقی امروزی هموار کنند. برای مثال، در برخی از بندهای لوح حمورابی بهوضوح میتوان دید که مردم باستان نیز میتوانستند با اتهام و ادلّه به دادگاه مراجعه کنند. در بند سوم قانون حمورابی آمده است: «اگر شخصی در دادگاه گواهی دروغ یا شهادتی دهد که به اثبات نرسد، چنانچه در اتهام او پای مرگ و زندگی در میان باشد، شاهد سزاوار مرگ خواهد بود.» بازدید از قانون حمورابی در موزهی لوور پاریس
اگر قانون حمورابی توان سخنگفتن داشت، شکی در این نیست که میتوانست داستانهای باورنکردنی ازجمله هیاهویی که با کشف آن در ایران اوایل قرن بیستم بهوجود آمد، برای ما تعریف کند. این کتیبهی مشهور که درست 120 سال قبل در فاصلهی بیش از 4800 کیلومتری محل ساختش کشف شد، هماکنون در موزهی لوور پاریس نگهداری میشود. لوح حمورابی، تنها بهدلیل اینکه قانوننامهای باستانی است اهمیت ندارد؛ بلکه مجموعهای از خصوصیات تاریخی است که باعث جذابیت لوح ارزشمند باستانی شده است. پژوهشگران عقیده دارند قانون حمورابی را شوتروک ناهونته یکم، پادشاهی که پنج قرن پس از پادشاهی حمورابی به شهر سیپار بابل حمله کرد، غارت کرده است. علاوهبراین، اعتقاد بر این است که شوتروک ناهونته برخی از مجموعه قوانین حمورابی را برای اینکه با قوانین دلخواه خودش جایگزین کند، پاک کرده است. بااینحال، هیچ حکاکی روی کتیبهی سنگی انجام نشده است. تلاش برای بهغارتبردن این کتیبهی باستانی جنبهی رازآلود دیگری نیز به یکی از قدیمیترین و اثرگذارترین قوانین حقوقی تاریخ بشر افزوده است. بنابراین، آنچه حالا در موزهی مشهور شهر پاریس بهنمایش گذاشته شده است، تنها یک لوح ساده نیست؛ بلکه اثری باستانی است که رویدادهای تاریخی بسیاری را از سر گذرانده تا به اینجا برسد. قانون حمورابی از دوران سلطنت حمورابی تا اثرگذاری روی نظام حقوقی فعلی و تأثیری که بر ادیان پرنفوذی چون یهودیت و مسیحیت گذاشته، شاهکاری بیبدیل و ستایشبرانگیز است که از تلاشهای مضاعف تمدنی کهن برای برقراری نظم و امنیت اجتماعی و سرانجام ایجاد جامعهای پیشرفته و متمدن حکایت میکند.
-
چهارشنبه ۱۷ آذر ۱۴۰۰ - ۰۰:۴۱:۲۷
-
۵۰ بازديد
-
-
راه ترقی
لینک کوتاه:
https://www.rahetaraghi.ir/Fa/News/326923/