بزرگنمايي:

راه ترقی - ایبنا / 28 اردیبهشت‌ماه روز جهانی موزه و میراث فرهنگی است. موزه‌ها و چالش‌های پیش‌رو و کوشش برای ارتقاء افزون‌تر آن‌ها از مباحثی است که در آثار منتشر شده جایگاه نمایانی دارد. در بازار نشر ایران نیز به آثار متعددی می‌توان برخورد که به این مبحث مهم پرداخته‌اند. از سوی دیگر موزه‌های ایران جایی برای نگهداری نسخ خطی گرانبهایی است که از گذشتگان به یادگار مانده است. این آثار شامل نسخ خطی فارسی و عربی است و دربرگیرنده‌ مباحث متنوعی از علوم دینی، علوم تجربی، ادبیات، تاریخ و دیگر رشته‌ها است.
کتاب‌هایی درباره‌ موزه و نسخ خطی
در بازار کتاب ایران شمار آثاری که به مبحث موزه و موزه‌داری پرداخته‌اند کم‌شمار نیست. هرچند این موضوع درخور بررسی و انتشار کتاب‌های پُرشمارتر است؛ بدان سبب که شمار موزه‌های ایران که به نگهداری آثار تاریخی و فرهنگی و نیز نسخه‌های خطی می‌پردازند، فراوان است. در این‌جا به نمونه‌هایی از این دست کتاب‌ها اشاره شده است. همچنین برخی کتاب‌‌ها و فهرست‌نگاری‌های نسخ خطی معرفی شده است. شمار این دست فهرستگان بسیار زیاد است و ناگزیر تنها برخی نمونه‌ها برشمرده شده است. آشکار است که نخستین گام برای شناسایی و نگهداری نسخ کهن و دستنویس‌های بازمانده از سده‌های پیش، تهیه فهرست نسخ است.
- «آشنایی با موزه‌های ایران»، تالیف حسین یاوری و زینب رجبی (انتشارات مهکامه، چاپ اول 1390). موضوع این کتاب موزه و تقسیم‌بندی کشورها از نظر موزه‌ها است. به تاریخچه‌ی موزه در ایران و جهان نیز پرداخته شده است. سپس طبقه‌بندی موزه‌ها به تفکیک نوع، نهاد اداره‌کننده، نحوه‌ی نمایش آثار نیز توضیح و در پایان نیز تصاویری رنگی از موزه‌های جهان چاپ شده است.
- «آشنایی با موزه و موزه‌داری»، تالیف حبیب‌الله محمودیان (نشر زاگرو- 1390). موضوع کتاب حاضر مدیریت موزه‌داری و تکنیک ضبط اسناد است. تاریخچه، مفاهیم و اصطلاحات موزه و موزه‌داری در این کتاب شرح داده شده است.
- «آشنایی با موزه‌های جهانگردی»، تالیف سید محسن سیدجوادی (انتشارات دانشگاه پیام نور- چاپ دوم 1399). در این کتاب موزه‌های تهران به عنوان موزه‌های شاخص در ایران انتخاب شده است و آگاهی‌های کاربردی در اختیار خواننده قرار گرفته است. 
- «موزه و موزه‌داری در آذربایجان شرقی»، تالیف مهدی دستفروش (انتشارات جامعه‌شناسان- 1394). در این کتاب در 3 فصل به موه و موزه‌داری در ایران و جهان، موزه و موزه‌داری در آذربایجان شرقی، آشنایی با موزه‌های آذربایجان شرقی، پرداخته شده است. 
- «مدیریت موزه»، نویسندگان مریم خلیل‌زاده مقدم، ابوالفضل صادق‌پور و محمود میرعزیزی (انتشارات مهکامه، 1396). در این کتاب به مباحثی مانند مدیریت موزه و برنامه‌ریزی، چالش‌های پیش روی موزه‌ها، ساختار در آیین‌نامه‌ موزه‌ها و مواردی از این دست پرداخته شده است.
- «موزه‌های شهر اصفهان»، تالیف حمید فرهمند بروجنی و دیگران (انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان- 1396). این کتاب همان‌گونه که از نام آن پیداست معرفی‌ای جامع از موزه‌های شهر اصفهان است.
- «فلسفه موزه برای قرن بیست و یکم»، تالیف هیو جنوبر، ترجمه کورس سامانیان و مریم الماسی (انتشارات حکمت- 1398). این کتاب به فلسفه و اخلاق موزه‌داری می‌پردازد و دربرگیرنده‌ی مباحثی مانند قبول مسوولیت، ملاحظات حقوقی و اخلاق در اکتساب‌های موزه، فلسفه و اهداف موزه، آینده‌ی موزه‌ها، قدرت آموزشی موزه و مباحث دیگر است. 
- «اقتصاد موزه‌ها و میراث فرهنگی»، نوشته‌ی برونواس فری، ترجمه علی‌اصغر تقوی‌سوق (انتشارات فرا هنر- 1401). برخی فصل‌های کتاب چنین است: موزه‌ها، موزه‌های سوپراستار و نمایشگاه‌های خاص، میراث فرهنگی، فهرست میراث جهانی یونسکو.
- «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی»، تالیف یوسف اعتصامی، حسینعلی نقیب‌زاده تبریزی و عبدالحسین حایری (انتشارات موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی- چاپ اول 1391). شامل فهرستی از کتاب‌های خطی و چاپی اعتصام‌الملک، ضیاء‌الدین حدائق شیرازی و مجموعه‌های اهدایی دیگر است.
- «فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی»، تالیف سید محمد طباطبایی‌بهبهانی (انتشارات موزه و کتابخانه مجلس شورای اسلامی- 1386). این فهرست شامل حدود 9000 نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی مجلس است که به صورت مختصر و الفبایی تنظیم شده است.
- «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت‌الله گلپایگانی (قم)»، نگارش علی صدرایی خوئی و ابوالفضل حافظیان بابلی، به‌کوشش مصطفی درایتی (انتشارات کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی- دوره‌ 9 جلدی- 1388). کتابخانه‌ی آیت‌الله گلپایگانی دارای حدود 10400 نسخه‌ی خطی نفیس، ارزشمند و منحصر به‌فرد است. فهرستی از آن نسخ در این کتاب عرضه شده است.
- «فهرست کتاب‌های چاپ سنگی کتابخانه میرجلال‌الدین محدث ارموی»، به‌کوشش حسین متقی و فتح‌اله ذوقی (انتشارات کتابخانه و موزه مجلس شورای اسلامی- 1389). در این فهرست 5555 مجلد از کتب سنگی مرحوم محدث ارموی فهرست‌نویسی شده است.
- «گنجینه‌های دست‌نویس‌های اسلامی در ایران»، تالیف هادی شریفی، ترجمه‌ی احمدرضا رحیمی‌ریسه (انتشارات بنیاد نشر فهرستگان، 1379). این کتاب درباره‌ی مجموعه‌های پراکنده‌ی نسخه‌های خطی در ایران و شناسایی آن‌هاست. فهرستی نیز از آن نسخ ارائه شده است.
- «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه فحول قزوین»، نویسنده سیدجعفر حسنی‌اشکوری (انتشارات مجمع ذخائر اسلامی- 1395).
در این‌جا به چند نمونه از کتابخانه‌ها و موزه‌های مهم ایران که محلی برای نگهداری نسخ خطی هستند اشاره شده است. هرچند شمار این مراکز بسیار بیشتر از نمونه‌های آورده شده است. در پایان نیز به برخی از کتاب‌ها درباره‌ یافته، نمونه‌وار اشاره شده است. 
کتابخانه و موزه‌ مجلس شورای اسلامی، گنجینه‌ای گران‌بها
«کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» از مراکز و کتابخانه‌های بسیار باارزشی است که در آن میلیون‌ها جلد کتاب و شمار بسیار فراوانی از نسخه‌های خطی نگهداری می‌شود. این کتابخانه از نخستین بخش‌هایی است که در مجلس شکل گرفت. دیرینگی آن به دوران مشروطیت می‌رسد و سپس در طی سالیان بسیار توسعه‌ی فراوان یافت. این کتابخانه شامل آثار علمی و فرهنگی است، از جمله: میلیون‌ها کتاب چاپی، کتاب‌های چاپ سربی، نسخ خطی و چاپ سنگی، نشریات ادواری، اسناد ملی، نقشه‌های تاریخی و موارد دیگر.
کتابخانه و موزه‌ مجلس شورای اسلامی که نخستین کتابخانه‌ رسمی و دولتی در ایران، پس از مشروطیت است با خریداری 202 جلد از کتاب‌های خطی و دستنویس میرزا ابوالحسن جلوه، فیلسوف و عارف ایرانی، پایه‌گذاری شد. این کار توسط ارباب کیخسرو شاهرخ، نماینده‌ مجلس، در سال 1291 خورشیدی انجام گرفت. در همان سال‌ها 1091 جلد از کتاب‌های اهدایی احتشام‌السطنه محمود علامیر به کتابخانه افزوده شد. کتاب‌های اهدایی و خریداری شده در دو اتاق کوچک و داخل چند قفسه‌ چوبی نگهداری می‌شد. تا آن‌که در سال 1302 خورشیدی کتاب‌ها به یکی از عمارت‌های باغ بهارستان، واقع در سمت شرقی مجلس، منتقل و بدین‌گونه فضایی مستقل برای موزه و کتابخانه‌ مجلس فراهم شد و سپس رشد و توسعه یافت. در حال حاضر کتابخانه‌ مجلس شورای اسلامی در باغ بهارستان و در کنار عمارت زیبا و قدیمی مجلس (کاخ بهارستان سابق و ساختمان مشروطه‌ فعلی) قرار دارد.
شمار نسخ خطی کتابخانه‌ مجلس شورای اسلامی به 28 هزار مجلد (بیش از 61 هزار عنوان کتاب خطی می‌رسد. جالب توجه این که تمامی این میراث علمی ارزشمند به صورت دیجیتالی درآمده است. کتاب‌های چاپ سنگی و سربی کتابخانه‌ مجلس نیز بیش از 21621 جلد است و ارزش بی‌شماری دارند. کتابخانه‌ شماره دو مجلس شورای اسلامی (کتابخانه‌ی ایران‌شناسی) نیز در 20 بهمن‌ماه 1328 خورشیدی افتتاح شد و اکنون دارای منابع ارزشمندی مشتمل بر بیش از 65 هزار جلد کتاب است. نزدیک به 2 هزار جلد از این کتاب‌ها چاپ سنگی است. در کتابخانه و موزه‌ مجلس شورای اسلامی بیش از 14 میلیون برگ از اسناد از دوره‌های مجلس (از آغاز تاکنون) نگهداری می‌شود.
کتابخانه و موزه‌ آستان قدس رضوی، نگین نسخ خطی
«کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» نیز از مراکز بسیار مهم نگهداری نسخ خطی در ایران است. هر چند آغاز به کار کتابخانه‌ آستان قدس به چند سده پیش بازمی‌گردد اما از حدود سال 1150 قمری مکان ویژ‌ای برای کتابخانه در نظر گرفته شد. در اوایل قرن 14 خورشیدی توجه جدی‌تری به این کتابخانه شد و روند توسعه‌ی افزون‌تری یافت. این کتابخانه در جوار مرقد مطهر امام رضا(ع) و داخل حوزه‌ی اماکن متبرکه قرار دارد.
در سال 1330 خورشیدی نخستین بنای جامع و مستقل کتابخانه‌ آستان قدس ساخته شد. سپس در سال 1356 خورشیدی به ساختمان جدید و وسیعی در طبقه‌ فوقانی موزه‌ی آستان قدس منتقل شد. ساختمان کنونی و باشکوه کتابخانه در سال 1360 خورشیدی به پایان رسید. کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی از مهم‌ترین گنجینه‌های ایران و جهان است و سهم آن در نگهداری نسخ خطی، اسناد، آرشیو مطبوعات و اشیاء، بسیار چشمگیر است. گنجینه‌ نسخ خطی کتابخانه بیش از 170 هزار نسخه‌ی خطی و چاپ سنگی و مجموعه‌ بی‌نظیری از قرآن‌های خطی منسوب به ائمه‌ اطهار (ع) است. افزون بر این که بیش از 13 میلیون برگ سند از دوره‌ صفویه تا کنون در این کتابخانه نگهداری می‌شود. در حال حاضر در سایت کتابخانه‌ آستان قدس رضوی دسترسی به بیش از هزارها نسخه‌ خطی، به صورت دیجیتال برای کاربران میسر است.
کتابخانه و موزه‌ ملی ملک، نگهداری هزاران نسخه‌ خطی
«کتابخانه و موزه‌ ملی ملک» را حاج حسین‌آقا ملک بنیان‌گذاری و این گنجینه‌ بی‌نظیر را در سال 1316 خورشیدی بر آستان قدس رضوی وقف کرد. این موزه و کتابخانه در چارچوب وقف‌نامه زیر نظر مستقیم آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند. کتابخانه ملی ملک با داشتن بیش از 19 هزار عنوان نسخه‌ نفیس خطی، یکی از شش مجموعه‌ بزرگ نسخه‌های خطی در ایران به‌شمار می‌رود. در کنار نسخ خطی و کتاب‌های چاپ سنگی، بیش از یکصد هزار جلد کتاب چاپی و نیز نشریات دوره‌ قاجار و ادوار بعد، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری در این موزه و کتابخانه نگهداری می‌شود. به این گنجینه، موزه‌ کتابخانه را هم باید افزود که دربردارنده‌ اشیایی تاریخی و هنری به قدمت سه هزارساله است. آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک، خوش‌نویسی‌ها و نگارگری‌ها، آثار لاکی، آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک، تمبرهای تاریخی، آثار لاکی و نمونه‌های دیگری از این‌گونه، در موزه‌ کتابخانه‌ ملک نگهداری می‌شود. این موزه و کتابخانه تا سال 1375 خورشیدی در خانه‌ ملک در بازار بین‌الحرمین تهران برپا بود. ساختمان تازه‌ی آن در محوطه‌ی تاریخ باغ ملی (میدان مشق) تهران بنا شده است.
اکنون در سایت کتابخانه و موزه‌ی ملک امکان دانلود شمار بسیاری از نسخ خطی و مُرقعات برای کاربران امکان‌پذیر است. 
دیگر مراکز مهم نگهداری نسخ خطی در ایران
«کتابخانه‌ مرکزی، مرکز اسناد و تامین منابع علمی دانشگاه تهران» از دیگر مراکزی است که در آن نسخ خطی و کتاب‌های چاپی فراوانی نگهداری می‌شود. فضای نسخ خطی کتابخانه شامل این قسمت‌هاست: تالار محمدتقی دانش‌پژوه (ویژه‌ مطالعه‌ نسخه‌های خطی)، تالار خواجه نصیرالدین طوسی (تالار ویژه‌ی نگهداری کتاب‌های کمیاب)، تالار رشیدالدین فضل‌الله همدانی (تالار ویژه‌ی نسخه‌های خطی و اسناد و چاپ‌های سنگی)، مرکز اسناد تاریخ دانشگاه تهران، مخزن منابع چاپی و غیر کتابی (اسناد و مدارک).
«کتابخانه‌ی استاد مینوی» شامل حداکثر 20 هزار مجلد کتاب‌های باارزشی است که استاد مجتبی مینوی (درگذشته به‌سال 1355 خورشیدی) خریداری و نگهداری کرده است و اکنون در اختیار محققان است. شمار بسیاری از میکروفیلم نسخ خطی در این کتابخانه نگهداری می‌شود.
«مخزن اسناد و نسخ خطی کتابخانه‌ مرکزی دانشگاه اصفهان» با حدود1239 نسخه‌ی خطی، 2290 نسخه‌ی چاپ سنگی، 120 نسخه‌ی نفیس ارمنی و بیش از 4446 نسخه کتاب نفیس فارسی و لاتین، از مراکز مهم نگهداری نسخ خطی و کتاب‌های کمیاب است.
«مدرسه‌ی عالی و دانشگاه شهید مطهری» نیز محلی برای نگهداری نسخ خطی ارزشمند است. این مرکز در میدان بهارستان تهران قرار دارد.
«کتابخانه‌ بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی» در قم از کتابخانه‌های کم‌مانند ایران است و نسخه‌های خطی آن از اعتبار و ارزش بسیاری برخوردار هستند. شمار کتاب‌های خطی این کتابخانه 42 هزار نسخه است.
به نمونه‌های اشاره شده کتابخانه‌ها و مراکز بسیاری دیگری را می‌توان افزود که در سراسر ایران پراکنده‌اند و محلی برای نگهداری نسخ خطی فارسی و عربی به‌شمار می‌روند.