بزرگنمايي:

راه ترقی - ایسنا / عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در یک سخنرانی علمی به مشکلات سیاست‌های علمی و فناوری در ایران پرداخت و گفت: یکی از مشکلات ما این است که ما در ایران سندهای سیاستی علمی مختلفی داریم ولی این اسناد ابزار سیاستی نیستند و نتوانسته‌اند منجر به تغییر و تحول در زیست دانشگاهی شوند.
دکتر رضا حسان در سخنرانی با موضوع «سیاست‌های علم و فناوری؛ گذشته و آینده»، به مطالعات انجام‌شده در ایرانداک در سال‌های گذشته اشاره کرد و گفت: در سال‌های اخیر مطالعاتی در مورد رویکردهای جدید در سیاست‌گذاری علم و فناوری، تامین مالی پژوهش، سیستم ارتقای اعضای هیئت‌علمی و تحقیق و توسعه در بخش خصوصی انجام شده است که در این سخنرانی، خلاصه‌ای از آن‌ها ارائه می‌شود. 
وی با اشاره به اقتصاد دانش‌بنیان و تغییر در سیاست‌های علم و فناوری در کشور، تصریح کرد: در ایران هنوز این رویکردها در عمل مورد توجه قرار نگرفته و بیشتر مباحث به صورت علمی و انتزاعی مورد بحث قرار گرفته است.
این دانش‌آموخته دکتری تخصصی سیاست‌گذاری در مورد اقداماتی که در دنیا برای تغییر در سیاست‌های علم و فناوری انجام شده، توضیح داد: کاری که در دنیا انجام شد، این بود که سیستم‌های آموزش عالی و پژوهش در سیاست‌های کلان اقتصادی برای تحریک نوسازی و فناوری ادغام شده‌اند. همچنین روابط دانشگاه وجامعه نیز تغییر یافته است و بر پاسخگویی نیازهای جامعه توسط دانشگاه‌ها و سایر مراکز تحقیقاتی تاکید شده است. 
وی افزود: در دنیا مشارکت دولت و بخش خصوصی نیز به عنوان مکانیسمی کلیدی برای ایجاد پیوند بین اقتصاد، آموزش عالی و پژوهش انجام شده است. در کشور ما نگاه دولتی در آموزش عالی غالب بوده است. با وجود این‌که دانشگاه‌های خصوصی مثل دانشگاه آزاد و غیرانتفاعی ایجاد شده، ولی نتایجی که در کتاب‌ها برای بخش خصوصی عنوان شده، اتفاق نیفتاده است.
حسان به اهمیت توجه به سیستم نوآوری اشاره کرد و گفت: ما این سیستم را باید بشناسیم و به مباحث تجاری‌سازی و ... توجه داشته باشیم و ضروری است که همه این‌ها را به صورت سیستم ببینیم.
در سیاست‌گذاری علم و فناوری دچار تعدد قوانین و کنش‌گران هستیم
وی در خصوص قوانین مختلفی که در چند دهه گذشته برای علم و فناوری تصویب شده است، گفت: در سال‌های گذشته قوانین مختلفی مثل تشکیل ستاد توسعه فناوری نانو، ستاد توسعه زیست فناوری و تشکیل شورای عالی عتف تصویب شده، ولی این قوانین موردی بوده‌اند. شاید در همان زمان ایده‌ای داشته؛ ولی با قوانین قبلی انسجامی نداشته و اشتراکی بین این سیاست‌ها و قوانین وجود ندارد؛ حتی گاهی خودشان یکدیگر را نقض می‌کنند. همچنین ما در سیاستگذاری علم و فناوری نیز دچار تعدد در کنش‌گران هستیم.
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) اظهار کرد: ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که باید تمایز بین هدف سیاستی و ابزار سیاستی مشخص باشد. اسناد مختلفی در سال‌های گذشته تهیه شده؛ ولی در روزمره دانشگاه و زیست دانشگاهی تغییری ایجاد نکرده و نتوانسته تحولی ایجاد کند. یکی از دلایل آن این است که برمی‌گردد به این‌که هدف سیاستی یا ابزار سیاستی مشخص نیست.
سندهای سیاستی در کشور ما ابزار سیاستی نیستند
وی تصریح کرد: هر سند سیاستی، مجموعه‌ای از اهداف و ابزارها است. ما در ایران سندهای سیاستی علمی مختلفی داریم، ولی این اسناد ابزار سیاستی نیستند. ابزارهای سیاستی می‌توانند رفتارها را تغییر دهند، ولی ابزارهای سیاستی ما در راستای اهداف طراحی نشده‌اند. ابزار سیاستی وسیله‌ای است که رفتار کنش‌گران را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ مثل مالیات، حمایت‌های مالی مانند وام و ... بنابراین طراحی ابزارهای مناسب برای رسیدن به اهداف سیاستی بسیار مهم هستند.
حسان به ابزارهای سیاستی حمایت از پژوهش بخش عمومی اشاره کرد و گفت: باید به رویکردی که دنیا برای حل نیازهای جامعه در پیش گرفته، توجه داشت. نمی‌توان مشکلات را با دستور و آیین نامه اصلاح کرد، باید تمهیداتی ایجاد کرد. ابزارهای سیاستی حمایت از پژوهش، تامین مالی پژوهش، سیستم ارتقای اعضای هیئت علمی و ساختار سازمانی هستند.
وی در مورد تاریخچه تامین مالی پژوهش در ایران، گفت: تقریباً از سال 1353 شورای پژوهش علمی کشور ایجاد می‌شود. این شورا بعد از انقلاب بوده، از سال 68 تاثیراتی در ساختارش ایجاد می‌شود و سال 82 تبدیل به شورای عالی عتف می‌شود.
وی افزود: گرنت‌ها، تامین مالی عمومی بودجه سالانه دستگاه‌ها، بودجه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و ستادهای توسعه فناوری از دیگر روش‌های تامین مالی پژوهش در ایران هستند. البته از نظر گرنت، ما در ایران بسیار ضعیف هستیم.
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) خاطر نشان کرد: تامین‌مالی پژوهش در کشور ما بیشتر به صورت حجمی است، در صورتی که در دنیا به سمت رقابتی شدن و راهبرد محوری می‌روند. همچنین ابزارهایی مثل حمایت از محققان جوان و حمایت از همکاری می‌تواند در جهت تامین مالی پژوهش به کار گرفته شود و برای این‌کار نیاز به قوانین جدید و آیین‌نامه جدید است و امیدواریم پژوهش‌هایی که ما انجام دادیم، بتواند به راهبردهای سیاستی تبدیل شود.
ضعف در تشویق دانشگاهیان برای ارتباط با صنعت
وی در ادامه معرفی ابزارهای سیاستی، به سیستم ارتقای اعضای هیئت علمی اشاره کرد و گفت: یکی از ابزارهای سیاستی، تشویق دانشگاهیان به سمت صنعت و موضوع ارتباط با صنعت اعضای هیئت‌علمی است. در ایران آیین‌نامه ارتباط با صنعت اعضای هیئت‌علمی بسیار ضعیف است و دانشگاهیان را به سمت Joint research و تحقیقات مشترک نبرده است.
وی افزود: یکی دیگر از ضعف‌ها در حمایت از شرکت‌های زایشی است. این‌ شرکت‌ها با شرکت‌های دانش‌بنیان اشتباه گرفته می‌شوند. این شرکت‌ها از دل دانشگاه بیرون می‌آیند و ارتباط خودشان را با دانشگاه‌ها حفظ می‌کنند. ولی سیستم ارتقای اعضای هیئت علمی شرکت‌های زایشی را حمایت و تشویق نمی‌کند. به طوری که امتیاز نوشتن حدود 3 مقاله، با راه‌اندازی این شرکت‌ها برابر است. همچنین در ارتقای اعضای هیئت علمی تفاوتی بین پژوهش‌های با TRL بالا و TRL پایین وجود ندارد. 
حسان یکی دیگر از ابزارهای سیاستی را ساختار سازمانی عنوان کرد و گفت: یکی از اصلی‌ترین ابزارهای دولت برای جهت‌دهی و تشویق، ساختار سازمانی است. در کشور ما ساختار سازمانی ثبات نسبی داشته و همین چابکی را از دانشگاه گرفته است. در حال حاضر ساختاری که در دانشگاه و پژوهشگاه است، ساختار صُلبی است و تغییر پیدا نمی‌کند. در صورتی که در دنیا به سمت حل مشکلات جامعه است، ولی در ساختار ما مکانیسمی برای اصلاح دیده نشده است.
وی با بیان مثالی گفت: رشته‌ها و گروه‌ها در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما دارای تنیدگی هستند. حتی رشته‌هایی که از آن‌ها استقبال خوبی نمی‌شود و دانشجویان آن در بازار کار موفق نیستند و ... را نمی‌توانیم حذف کنیم؛ چون ماهیت آن گروه در دانشگاه، با این رشته تنیده شده است و افرادی را به خاطر این رشته استخدام کرده‌ایم و نمی‌توانیم آن رشته را حذف کنیم.
مشکل پژوهش‌های کوتاه‌مدت و فردی
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) درباره یکی از ضعف‌های ساختار پژوهش، گفت: یکی از این ضعف‌ها در کشور ما این است که پژوهش‌ها به سمت پژوهش‌های کوتاه‌مدت و فردی رفته‌اند. الان در شرایطی هستیم که حتی برخی اساتید دانشجویان خود را در یک موضوع متمرکز نمی‌کنند. پیشنهاداتی مطرح شده که از هسته‌های پژوهشی حمایت شود و هسته‌هایی که برنامه‌محور هستند، مورد حمایت قرار بگیرند. الان هم می‌توان هسته پژوهشی طراحی کرد، ولی چون ساختار از این موضوع حمایت نمی‌کند، کار سخت است.
وی در مورد تامین مالی پژوهش در بخش خصوصی، گفت: اکثر حمایت‌ها و تامین مالی پژوهش در ایران دولتی است. در حالی که در دنیا روند این است که میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه صنعت بالاتر از دولت شده است. بنابراین دولت باید تشویق کند که صنعت به سمت تحقیق و توسعه برود. دولت می‌تواند با ابزارهای مالیاتی، مجموعه قوانین و ... از ظرفیت بخش خصوصی برای حمایت از تامین مالی پژوهش استفاده کند.
حسان با اشاره به انواع ابزارهای سیاستی حمایت از تحقیق و توسعه، گفت: کسر فوق‌العاده هزینه، اعتبار مالیاتی، معافیت حقوق کارکنان تحقیق و توسعه، استهلاک تسریع‌شده، معافیت مالیات بر درآمد؛ همچنین تامین مالی و گرنت‌های دولتی، وام، یارانه سود و گارانتی وام، همچنین خرید دولتی پیش تجاری، معافیت تعرفه گمرکی، تخفیف بیمه کارکنان تحقیق و توسعه و مشارکت عمومی و خصوصی برای آینده؛ انواع ابزارهای مالیاتی برای حمایت از تحقیق و توسعه در بخش خصوصی هستند که دولت می‌تواند از آن‌ها استفاده کند.
وی در پایان خاطر نشان کرد: در کشور ما حتی تعریف شرکت‌های دانش‌بنیان نیز دچار ایراد است. قوانین موجود در این زمینه شاید برای 15 سال پیش خوب بوده؛ ولی برای الان مناسب نیست. در حال حاضر بسیاری از پارک‌های علم و فناوری، ورودی ندارند؛ چون بخش پژوهش دانشگاه‌ها دچار ایراداتی است.