بزرگنمايي:
راه ترقی- «هاکان فیدان»، وزیر خارجه کم‌حرفِ «رجب طیب اردوغان» و رئیس سابق
اطلاعات ملی ترکیه (میت)، ظهر یکشنبه 12 شهریور به دعوت رسمی «حسین
امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه وارد تهران شد و مورد استقبال او قرار
گرفت و درباره مهمترین موضوعات دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی با همتای
خود و دیگر مقامات ایران گفت‌وگو و تبادل‌نظر کرد. سفر آتی رئیس‌جمهور
ایران به ترکیه و تسهیل در تعاملات تجاری دو کشور، محور گفت‌وگوهای
دوجانبه، تحولات سوریه موضوع گفت‌وگوهای منطقه‌ای و تحولات جنگ روسیه و
اوکراین کانون رایزنی‌های بین‌المللی فیدان با مقامات ایرانی قرار گرفته
است. وزیر خارجه 55 ساله ترکیه در این سفر ضمن پیگیری محورهای اشاره شده
تلاش داشته است ارزیابی دقیقی از مواضع تهران در قبال مسائل مختلف به دست
آورد تا تصمیم‌گیران در دولت جدید اردوغان را به درک درستی از روابط با
ایران برساند.
سایه روشن روابط تهران-آنکارا
همجواری و همسایگی ایران و ترکیه، قدمتی به قدر تاریخ دو سرزمین دارد و
دقیقا به همین دلیل است که پیچیدگی‌های آن گاهی فراز و فرودهای بسیاری را
در روابط تهران و آنکارا رقم زده است. تداوم سردی و گرمی روابط دو کشور در
سده‌های متمادی، بیانگر این واقعیت است که ایران و ترکیه را از هم گریزی
نیست و مهمترین حلقه نزدیکی دو همسایه حضور در یک بستر تمدنی و اشتراکات
دینی و فرهنگی بسیار است. دو همسایه گرچه در بیشینه برهه‌های تاریخی به
عنوان دو قدرت رقیب شناخته شده‌اند و اختلافات منجر به نزاع را هم تجربه
کرده‌اند اما می‌توان گفت روابط دو کشور در سایه استدلال‌های منطقی
دولت‌هایشان، به درصدی از ثبات رسیده است که اختلافات پیدا و پنهان نتواند
این ثبات را خدشه‌دار کند.
در کنار اشتراکات فرهنگی و دینی اشاره شده، ایران و ترکیه دو شریک
اقتصادی بزرگ هم هستند و می‌توان تصریح کرد که در برهه‌هایی این شراکت به
قدری عمق یافته است که زور کارزار فشار حداکثری کاخ سفید هم به آن نرسیده و
از تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران هم تاثیر نپذیرفته است. این روابط
در چشم‌انداز دولت سیزدهم و در راستای استراتژی تعامل با همسایگان باید
گسترده‌تر از همیشه پیگیری شود. حجم تجارت ایران و ترکیه 12 میلیارد دلار
است اما ظرفیت‌های موجود آن اندازه است که دو کشور ارتقای این حجم به 30
میلیارد دلار را هم قابل دستیابی می‌دانند. آنکارا پس از پکن و دبی شریک
سوم تجاری ایران در میان پایتخت‌های آسیاست و این یعنی مراودات اقتصادی دو
کشور، در کنار تعاملات فرهنگی ضلع دوم رابطه میان دو کشور را تشکیل می‌دهد.
تُرک‌ها در زمینه صادرات ماشین‌آلات مکانیکی و الکتریکی، پوشاک و الیاف،
صنایع چوب و کاغذ، وسایل نقلیه، بهداشتی و آرایشی و در نهایت مواد غذایی
همیشه در بازارهای ایران حضور پرقدرت داشته و دارند. جمهوری اسلامی ایران
هم در حوزه نفت و انرژی، شریک اقتصادی دیرینه ترکیه است و محصولات
پتروشیمی، پلیمری و گاز ایران در صدر صادرات قرار دارد. سیمان، خشکبار ،
میوه و آب‌میوه، مواد غذایی، آهن و فولاد هم رتبه‌های بعد را در فهرست
صادراتی به خود اختصاص می‌دهند. آنکارا و استانبول برای ایران دروازه
اروپاست، تهران و چابهار هم برای ترکیه مسیر رسیدن به شرق آسیا.
هر دو دولت با درک این موضوع در تلاش هستند تا مسیرهای ترانزیتی خود را
گسترش دهند و از مسیرهای ارتباطی یکدیگر هم به بهترین شکل ممکن بهره ببرند.
اهمیت این موضوع سبب شد که وزیر امور خارجه در کنفرانس خبری خود آن را
مورد توجه قرار دهد. امیرعبداللهیان با اشاره به اینکه بر اساس
برنامه‌ریزی، حجم روابط تجاری دو کشور باید به رقمی 30 میلیارد یورو برسد
که با توجه به ظرفیت‌های دو کشور تحقق این رقم شدنی است. سند تجارت ترجیحی،
که از اسناد مهم در روابط اقتصادی دو کشور به شمار می‌رود در راستای تحقق
این هدف بار دیگر به عرصه تعاملات باز خواهد گشت اما به تاکید وزیر
امورخارجه برای اثرگذاری بیشتر نیازمند به‌روزرسانی است.
رئیس دستگاه دیپلماسی ایران مسیرهای ترانزیتی موجود را از جمله
زمینه‌های همکاری‌های دو کشور عنوان کرد و گفت: «ما معتقدیم که مسیرهای
ترانزیتی عامل رقابت نیست بلکه مسیر گسترش همکاری بین تهران و آنکارا است».
همسایه شمال‌غربی ایران، ظرفیت‌های گسترده‌ای در جذب گردشگر دارد و
ایرانیان مشتاق سفر هرساله حجم بزرگی از گروه گردشگران ترکیه را به خود
اختصاص می‌دهند که ساماندهی امور آنها، به ویژه کسانی که در این کشور به
دلایلی مشکل دارند، در نشست خبری وزرای دو کشور مورد تأکید قرار گرفت که
کمیته انتقال محکومان آنها را پیگیری خواهد کرد. در نهایت آنچه به عنوان
ضلع سوم رابطه ایران و ترکیه نقش‌آفرین غیرقابل انکار است، تمایل و تمرکز
دو کشور برای ایجاد و حفظ ثبات در منطقه است. هم تهران و هم آنکارا هرگونه
ناامنی در خاورمیانه و غرب آسیا را سَم توسعه و پیشرفت منطقه می‌دانند و به
همین دلیل است که مهار گروهک‌های تروریستی از داعش تا پ.ک.ک هدف مشترک دو
کشور تعریف می‌شود. ترکیه و جمهوری اسلامی ایران هر دو دغدغه‌های مشترک
درباره این گروه‌های مسلح و تجزیه‌طلب دارند که عرصه مشترکی را برای مقابله
با آنها فراهم می‌کند.
روابط تهران و آنکارا اما همیشه به روشنی اشاره شده نیست و گاهی سایه
برخی اختلافات و تحریکات و تحرکات هم بر آن احساس می‌شود. استفاده از منابع
طبیعی و مشترک منطقه و تغییر مرزها از نمونه‌های این اختلافات است. واقعیت
آن است که سدسازی‌های ترکیه بر رودهای مشترک منطقه، حقابه‌ای را که باید
به ایران تعلق گیرد، دچار چالش‌هایی کرده است. موضوعی که به کنفرانس خبری
دو وزیر هم راه یافت و امیرعبداللهیان بر استفاده منصفانه از آب رودخانه
ارس با در نظر گرفتن حق‌آبه تاریخی، عرفی و زیست محیطی کشورهای پایین دست
از جمله ایران تاکید کرد. مقامات ترکیه تاکید کردند که هیچ برنامه‌ای برای
محدود کردن و کاهش حق استان‌های واقع در شمال غربی ایران برای دسترسی به
آب‌های بالادستی وجود نخواهد داشت.
تغییرات در مرزها هم خط قرمز دیگر جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با
ژئوپلتیک منطقه است. تهران هرگونه اقدام در این زمینه را برهم‌زننده ثبات
در غرب آسیا می‌داند و احداث و پیگیری راه‌ها و دالان‌هایی مانند زنگزور را
نماد عبور از خط قرمز خود می‌داند. امیرعبداللهیان هم به صراحت درباره
حساسیت مرزی ایران به ویژه در زمینه دالان زنگزور که ارتباط میان ایران و
ارمنستان را قطع خواهد کرد، به همتای تُرک خود یادآور شد که از گفت‌وگوها و
توافقات ایروان و باکو در این رابطه استقبال و بار دیگر تاکید می‌کنیم هر
گونه تغییر در ژئوپلیتیک در منطقه و هر گونه اقدام برای مسدودکردن و یا
محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی و موجود در منطقه را هرگز برنمی‌تابیم.
این اختلاف نظرها گرچه مسئله‌ای طبیعی در روابط همسایگی است اما نیازمند
مدیریت و هوشیاری دو طرف است تا مخالفان رابطه حسنه دو ملت و دولت، بسترهای
آن را گل‌آلود نکرده و درپی گرفتن ماهی اختلاف و تنش نباشند.
سوریه و همچنان سوریه
صلح در سوریه، از همان بهار عربی مورد ادعای غرب تاکنون مسئله نخست
بسیاری از بازیگران مطرح منطقه است. جمهوری اسلامی ایران سال‌هاست تلاش
می‌کند با توسل و توسعه فرمت‌هایی چون مذاکرات صلح آستانه، به جنگ داخلی در
سوریه پایان دهد. با ثبات نسبی ایجاد شده در سوریه، موضوع مرزهای مشترک
بین این کشور و ترکیه و اختلاف نظرهای موجود میان دو سرزمین همچنان مورد
توجه است. ترکیه نگران قدرت‌یابی گروهک‌های تروریستی و جدایی‌طلبان کُرد در
مرز مشترک خود با سوریه است و سوری‌ها هم دغدغه تمامیت ارضی خود را دارند و
نگران به خطر افتادن آن هستند.
دغدغه‌هایی که فیدان در نشست خبری خود به آن پرداخته و گفته است که
انتظارات ما از سوریه به شکل کامل مشخص است و خواستار همکاری بیشتر سوری‌ها
در مبارزه با تروریسم و پ. ک. ک هستیم. این میان جمهوری اسلامی ایران، به
عنوان میانجی صلح در سوریه، به تعبیر امیرعبداللهیان نگرانی‌های هر دو کشور
را درک و بر حاکمیت ملی کشورها و حل مسائل از راه دیپلماسی تأکید دارد.
آوارگان سوری در ترکیه به یکی از مهمترین چالش‌های این کشور تبدیل شده است و
آنکارا بیش از همیشه درپی حل و فصل اختلافات خود با دمشق و بازگرداندن
سوری‌ها به کشورشان است اما نگرانی‌های عمیق خود را از حضور گروه‌های
جدایی‌طلب کرد در مرز مشترک با سوریه را هم نمی‌تواند کنار نهد. سوریه هم
حضور نظامی ترکیه در سرزمین‌های خود را ناقض تمامیت ارضی و استقلال خود
دانسته و خواستار احترام به این تمامیت است. یافتن راه‌حل میانه برای حل
این معادله پیچیده، هم در گفت‌وگوهای هفته گذشته امیرعبداللهیان با «بشار
اسد» رئیس‌جمهور سوریه و هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه است.
صلح در سوریه برای هر سه پایتخت اهمیت اساسی دارد، ترکیه هم در مناسبات
خود با ایران، گرچه اختلاف‌نظرها را می‌داند و تهران را به چشم رقیب
می‌بیند اما در روابط خود با ایران بیشترین هوشیاری را به خرج می‌دهد. حضور
یکی از باهوش‌ترین و البته مرموزترین وزرای خارجه ترکیه در تهران و
گفت‌وگو با مقامات ایران از یک سو و استقبال از سفر آتی رئیس‌جمهور ایران
به ترکیه از سوی دیگر نشان دهنده همین هوشیاری است.