چاپ

راه ترقی - ایسنا /«تبصره‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ» یک اثر کمترشناخته و بسیار تخصصی از حافظ سلیم نیساری شناخته می‌شود و گفته می‌شود او ثمره یک‌عمر حافظ‌پژوهی خود را با عنوان «دفتر دگرسانی‌ها در غزل حافظ» منتشر کرد که کاری است به‌راستی کارستان!
سلیم نیساری که متولد سال 1299 در تبریز بود ٢٢ دی‌ماه در پاریس درگذشت. از آثار این چهره ادبی می‌توان به تدریس زبان فارسی در دبستان یا آموزش هنرهای زبان، دستور خط فارسی، غزل‌های حافظ، دیوان حافظ با مینیاتورهایی از استاد فرشچیان، دفتر دیگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، کلیات روش تدریس، تمبرهای ایران، دستور خط فارسی، پژوهشی درباره‌ پیوستگی خط فارسی با زبان فارسی، برگزیده‌ای از غزل‌های حافظ، برگزیده‌ای از غزل‌های سعدی، مقدمه‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ و ... اشاره کرد.
مرکز فرهنگی شهر کتاب به مناسبت سالروز درگذشت این چهره فرهنگی و ادبی یادداشتی را از احمدرضا بهرامپور عمران، نویسنده، مدرس دانشگاه و پژوهشگر منتشر کرده که چنین است: «دریغا استاد سلیم نیساری!
حافظ در شعرش به تبریز اشاراتی دارد، ازجمله این بیت:
عراق و فارس گرفتی به شعر خوش حافظ
بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است
(با این توضیح که به قرینه بغداد، درمی‌یابیم مرادش از عراق، عراقِ عجم بوده).
آذربایجانی‌ها گویا بیش از هر قوم و گویش‌ورِ غیرفارسی‌زبانِ ایرانی، به حافظ‌پژوهی گرایش داشته‌اند. هم مصحّحِ آذریِ دیوان حافظ داریم و هم تحلیلگر و ... . از ابوطالب تبریزی (یا لندنی و اصفهانیِ نویسنده سفرنامه سفینه طالبی، چاپ استاد حسین خدیوجم) که تباری آذری داشته، گرفته (که با مقابله 12 نسخه، نخستین گام را در تصحیح دیوان حافظ برداشت؛ چاپ 1206 قمری در کلکته؛ چاپ در ایران به‌کوششِ حسین خدیو جم، 1352) تا عبدالرحیم خلخالی که سال 1307 نسخه مکتوب به‌سالِ 827 (کهن‌ترین نسخه شناخته‌شده تا آن زمان) را منتشر کرد و مجموعه‌مقالاتی نیز باعنوانِ حافظ‌نامه از او در اختیارِ ماست. نیز استاد منوچهرِ مرتضوی که با تألیف مکتب حافظ (چاپِ نخست، باعنوانِ «جامِ جم»، 1337) پیشروِ حافظ‌پژوهیِ نوین به‌شمار می‌رود. در میانِ این استادان، استاد رشیدِ عیوضی در تصحیحِ دیوانِ حافظ چهره‌ای نامدارند. ایشان نخست با همکاریِ دکتر اکبر بهروز تصحیحی از دیوان حافظ ارائه‌ دادند (2536) و سپس در تلاشی دیگر برپایه هشت نسخه کهن مستقلاً شعر خواجه را تصحیح کردند (انتشارات صدوق 1376). استاد عیوضی صاحب اثر بسیار ارجمندی نیز هستند با عنوانِ حافظ برتر کدام است؟ (انتشارات امیرکبیر 1384). در این اثر گزینش‌های چاپ‌های سایه، سلیم نیساری، خرمشاهی _جاوید با تصحیح خودشان سنجیده ‌شده ‌است. از دیگر آذری‌زبان‌های حافظ‌پژوه می‌توان از استادان محمدامین ریاحی (نویسنده گلگشت در اندیشه و شعر حافظ) و زریاب خویی (نویسنده آیینه جام) که باریک‌بینانه ابهام‌هایی در حوزه حافظ‌پژوهی را برطرف ساختند، نام برد. استاد حسن انوری نیز در همین زمره‌اند. ایشان هم سرپرستی واژه‌نامه بسامدی دیوان حافظ را به‌عهده داشتند (کلک خیال‌انگیز، 5 جلد، انتشارات سخن) و هم کتاب موجزی باعنوان یک‌ قصه بیش نیست، نگاشته‌اند که بارها چاپ شده‌ است. در این میان مترجم شرح سودی بُسنوی بر حافظ را نیز نباید از یاد برد: خانم عصمت ستارزاده دختر ستارخان، سردار ملی.
اگر تلاش‌های فریدون‌میرزا گورکانی را که به‌همت او چند عالم در دهه نخست قرن دهم (907 قمری) با مقابله ده‌ها نسخه دیوان حافظ را (البته با شیوه‌های رایج در آن روز) تصحیح کردند و نیز همت ابوطالب تبریزی و تصحیح ذوقی اما بنابه‌ضرورتِ روزگارِ قدسی را، نادیده بگیریم، شیوه مصححان دیوان حافظ از روزگار خلخالی به این‌سو، به پیش و پس از تصحیح استاد خانلری تقسیم می‌شود. استاد خانلری آغازگر راهی است که تا به‌امروز در این راه کسی را دقیق‌تر و امانت‌دارتر از او نمی‌شناسیم. او جز یکی دو مورد (از جمله « عبوس زهد...» که به‌جای «ننشیند» تصحیح قیاسی کرده‌اند: «بنشیند») با وسواس تمام تفاوت ضبط‌های 14 نسخه ( قدیمی‌ترین: 811 ؛ متأخترین: 838) را به‌دست ‌داده است.
زنده‌یاد استاد دکتر سلیم نیساری دنبال‌کننده شیوه استاد خانلری و الگوی نستوهی و استمرار در کار حافظ‌پژوهی است. ایشان نخست سال 1327 اثری درباب حافظ با عنوان سخن حافظ منتشر کردند و درست نیم قرن پس از آن دیوان حافظ را برپایه 48 نسخه تصحیح کردند (انتشارات سینانگار، 1377). و درنهایت ثمره یک‌عمر حافظ‌پژوهی خویش را با عنوان «دفتر دگرسانی‌ها در غزل حافظ» (1385 انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی) به حافظ‌دوستان تقدیم کردند؛ کاری است به‌راستی کارستان؛ و البته نقدهایی نیز بر آن وارد است، به‌ویژه کنارگذاشتنِ ده‌ها غزل که از پشتوانه ده‌ها نسخه برخوردارند و نیز تفاوت‌هایی در ترتیب ابیات و کاستی‌ها و افزونی‌های برخی غزل‌ها. تا آن‌جا که می‌دانم مستدل‌ترین انتقادها بر کار ایشان را در لابه‌لای شرح شوق نوشته استاد دکتر سعید حمیدیان باید جُست. استاد نیساری به‌برکتِ بیش‌از نیم‌قرن موانست با شعر خواجه و تخصص در نسخه‌پژوهی، از نسخه‌شناسان و خط‌شناسان بزرگ فرهنگ ما نیز بوده‌اند. هرچند در این زمینه نیز در کارشان اما و اگرهایی است. ازجمله سال 1387 که مجموعه‌غزل‌هایی مکتوب در روزگار حیات حافظ (به خط علا‍ء مرندی به کوشش دکتر علی فردوسی، انتشارات دیبایه) به‌چاپ رسید و ایشان (و نیز استاد خرمشاهی) نسخه را اصیل تشخیص ندادند، اما بعدها مقاله مفصل استاد ایرج افشار و تأیید استاد شفیعی کدکنی از اصالت نسخه خبر داد.
استاد نیساری یک اثر کمترشناخته و بسیار تخصصی نیز درباب حافظ منتشر کردند: «تبصره‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ» (فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1392) این اثر سرشار از اشارات ارجمندی است درباب اصول نسخه‌پژوهی دیوان حافظ. استاد زنده‌یاد نیساری، سال‌ها عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی بودند.
یادشان گرامی»