چاپ

راه ترقی - فرهیختگان / « طرح عجیب مجلس درباره آثار باستانی و بی‌اعتنایی به علم در سیاستگذاری » عنوان یادداشت روزنامه فرهیختگان به قلم عباس قادری(رئیس انجمن دیرینه شناسی ایران) است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی با هدف سروسامان دادن به اشیای زیرخاکی و مقابله با حفاری و کاوش غیرمجاز به قصد به دست آوردن اشیای باستانی و عتیقه و آثار تاریخی بدون مجوز قانونی، به‌تازگی طرح استفاده بهینه از اشیای باستانی و عتیقه‌جات را به هیات‌رئیسه مجلس ارائه داده‌اند و خواستار حبس تأدیبی متخلفان از 6ماه تا سه‌سال و ضبط اشیای مکشوفه و آلات و ادوات حفاری به‌نفع بیت‌المال شده‌اند.
صورت‌مساله زیبا و قابل‌قبول است. حفظ آثار باستانی که بیانگر هویت ملی و تاریخ یک سرزمین هستند، ضروری است و با توجه به سابقه کهن و درخشان تمدنی و فرهنگی در ایران، هیچ ایرانی بانژاد و آگاه با این رویکرد مخالف نیست. با این حال، وقتی جزئیات طرح و 21ماده مطرح‌شده در آن را موشکافانه و دقیق بررسی کنیم، نه‌تنها این صورت‌مسلله زیبا از اذهان پاک می‌شود، بلکه شائبه عدم انجام یک کار کارشناسی دقیق، بی‌توجهی به نظرات متخصصان امر و بهره بردن از خرد و دانش اساتید و محققان در علوم باستان‌شناسی و دیرینه‌شناسی نیز کاملا آشکار می‌شود.
به‌عنوان یک دیرینه‌شناس، بنا ندارم در حوزه غیرتخصصی خودم یعنی باستان‌شناسی و مشکلاتی که تصویب و اجرای این طرح برای انجام کاوش‌های دانش‌بنیان باستان‌شناختی، بروز انواع تخلفات و رانت‌ها، کاوش‌های غیرمجاز و توسعه بی‌رویه قاچاق اشیای عتیقه به وجود خواهد آورد، صحبت کنم. بماند که خصوصی‌سازی و تجاری‌سازی یک مساله مهم علمی یعنی دانش باستان‌شناسی و صدور مجوز کاوش برای افراد مختلف درقالب مسئول فنی اکتشاف عتیقه‌جات و نیز صدور مجوز فروش آنها و نیز مجوز صـادرات این آثار ارزشمند که میراث کهن ایران‌زمین هستند و نیز به‌قول آقایان نماینده مجلس، تبدیل‌شدن ایران به هاب منطقه‌ای خریدوفروش آثار باستانی، چیزی به‌جز خسران بی‌حد و تاراج اندک بقایای تمدنی نیاکان‌مان نخواهد داشت. صحبت من در این مقال، به ناآگاهی نگارنده(گان) این طرح و همردیف‌کردن اشیای عتیقه و فسیل‌ها با هم با عنوان عمومی «اشیای باستانی و عتیقه» برمی‌گردد؛ آنجا که در ماده یک طرح پیشنهادی نوشته شده است: «منظور از اشیای باستانی و عتیقه اشیائی است که طبق ضوابط بین‌المللی یکصـد سـال یا بیشـتر از تاریخ ایجاد یا ساخت آن گذشته باشد. کلـیه فسـیل‌ها، سفالینه‌ها، پیکره‌های مومیایی‌شده، اشیای فلزی یا غیر آن که دارای سن بیش از 100سالند، مشمول این قانون هستند. درمورد ‌اشیائی که قدمت آن از یک‌صـد سـال کمتر باشد افراد می‌توانند درصورت تمایل آن را برای عرضه در سامانه یا دریافت سند (پس از پرداخت هزینه‌های مربوط) ثبت نمایند.»
تعریف واژه فسیل اولین‌بار در کتاب علوم کلاس چهارم دبستان آمده است و دانش‌آموزان دبستانی در ایران نیک می‌دانند برای تبدیل به فسیل‌شدن بقایای موجودات قدیمی، به زمانی بسیار بیشتر از یکصدسال نیاز است و همان‌طور که در مقدمه این نوشتار آمد، فسیل‌ها و فسیل‌شناسی عموما بر آثار زیستی دیرینه پیش از انسان مـدرن متمرکز هستند، لذا همردیف کردن فسیل‌ها با سفالینه‌ها و پیکره‌های مومیایی‌شده تحت‌عنوان کلی «اشیای باستانی و عتیقه» هرگز صحیح نیست. ارتکاب چنین اشتباهی از نمایندگان محترم مجلس که باید «عصارهِ فضائل ملت» باشند پذیرفتنی نیست. تهیه و ارائه چنین طرح‌هایی که قرار است به قانون لازم‌الاجرای مملکت تبـدیل شوند نیازمند انجام تحقیق و پژوهش و البته نظرخواهی از اساتید و متخصصان فن است. دست‌کم 32انجمن علمی تنها در حوزه علوم‌پایه در ایران فعالیت می‌کنند که مصوب وزارت صمت هستند و می‌توانند بهترین مشاور علمی برای نمایندگان محترم مجلس باشند. در یک کلام، کافی است این طرح با همین شکل فعلی تصویب شود تا دیرینه‌شناسی در ایران تعطیل شود. هیچ شأن و جایگاهی برای انجام مطالعات دیرینه‌شناسی و باستان‌شناسی و نیز محققان، اساتید و دانشجویان درگیر با این علوم در این طرح در نظر گرفته نشده است. من محقق دیرینه‌شناس، از فردای تصویب این طرح باید از این اداره به آن اداره به‌دنبال دریافت مجوز برای انجام کاری باشم که حق من و تخصص من است و در غیر این صورت، مجرم خواهم بود. ازسوی دیگر، بار روانی تصویب و اجرای چنین طرحی هرگز سنجیده نشده است. بی‌شک، از فردای تصویب این طرح، شکارچیان ناآگاه فسیل‌ها به تصور باارزش بودن آثار فسیلی و به بهانه کسب منفعت مالی، محکم‌تر و باانگیزه‌تر از قبل تیشه به ریشه تنوع زیستی دیرینه ایران خواهند زد و بساط کاوش‌های غیرمجاز و قاچاق و خریدوفروش این ذخایر ارزشمند غیرقابل تولید مجدد، پهن‌تر از قبل خواهد شد. امید است با بازنگری در آنچه به عنوان طرح پیشنهادی مجلس آمده است و پیش از مطرح‌شدن آن در صحن علنی، ضمن مشورت و بهره‌گیری از نظرات علمی و کارشناسی و توجه به تعاریف و اصول علمی باستان‌شناسی و دیرینه‌شناسی و سنجش همه ابعاد علمی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی طرح، ایرادات و ابهامات جدی آن برطرف شده و خروجی آن در مسیر ارتقای دانش و فرهنگ عمومی و حفظ، نگهداری و استفاده بهینه آثار باستانی و دیرینه زیستی این سرزمین کهن باشد.
سال جهانی علوم‌پایه
یونسکو سال2022 را (International Year of Basic Sciences for Sustainable Development) نامیده است تا بر نقش مهم و غیرقابل انکار علوم‌پایه بر توسعه پایدار جوامع بشری تاکید کند. علوم‌پایه یعنی ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی که مادر علوم است و دیرینه‌شناسی نیز یکی از بنیادهای غیرقابل انکار علم زمین‌شناسی است. وزارت علوم ایران نیز به پیروی از یونسکو، در ماه‌های اخیر، دست‌کم در مقام کلام، تاکید بسیاری داشته بر قدرشناسی و معرفی جایگاه مهم علوم‌پایه در ایران و شخص جناب وزیر نیز در ماه‌های اخیر در بیشتر گفت‌وگوها و سخنرانی‌های خود، درباره اهمیت علوم‌پایه و ضرورت سرمایه‌گذاری آینده‌نگرانه در این بخش بسیار سخن گفته است. با این حال، کدام مدرس و محقق دانشگاهی در ایران وجود دارد که از مظلومیت علوم‌پایه و بی‌اعتنایی به آن در سالیان اخیر آگاه و البته گلایه‌مند نباشد. چه بسیار متخصصانی که به‌دلیل نبود ابزار و امکانات مناسب تحقیق و کمبود اعتبارات یا گرنت‌های پژوهشی درخور در این حوزه از علوم، جلای وطن کرده و حضور در دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌های پیشرفته اروپا و آمریکا را بر ماندن در کشور و خدمت به میهن ترجیح داده‌اند.
از نگارش این مطلب، به‌هیچ‌وجه قصد سیاه‌نمایی ندارم، اما در شرایطی که با دلار 30هزارتومانی امروز، گرنت پژوهشی یک رساله دکتری علوم‌پایه در ایران در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن کمتر از 700دلار و برای یک پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد کمتر از 200دلار است، صحبت از پیشرفت علمی در سال جهانی علوم‌پایه و حرکت در مرزهای دانش بیشتر به لطیفه‌ای تلخ شبیه است. در مقام مقایسه با بسیاری مراکز تحقیقاتی مدرن و کارآمد دنیا، آنچه برای یک رساله دکتری در ایران به‌عنوان گرنت پژوهشی قلمداد می‌شود، کمتر از یک‌صدم تا یک‌پانصدم است؛ بماند که در بسیاری از دانشگاه‌های ایران همین مبلغ ناچیز نیز وجود ندارد و دانشجوی ایرانی حوزه علوم‌پایه، صفر تا صد هزینه‌های پژوهش خود را از جیب مبارک خود یا خانواده می‌پردازد.
تکرار برای بار هزارم
فسیل یا سنگواره، شامل بقایای حفظ‌شده بخش‌های سخت یا نرم بدن جانداران گذشته زمین، در مقیاس نانوسکپی تا ماکروسکپی و نیز هرگونه اثر مرتبط با فعالیت‌های زیستی آنهاست و مطالعه آن در حیطه دانش دیرینه‌شناسی است و نه باستان‌شناسی! فسیل‌ها شامل قطعات بدنی سنگ‌شده اسکلت داخلی یا خارجی یک جانور نظیر استخوان و صدف، قطعات مختلف گیاهان، رفتارهای زیستی ثبت‌شده در سنگ‌ها به‌عنوان یک ردواره یا اثرفسیل، زیست‌مندان میکروسکپی تک‌سلولی یا پرسلولی و زیست‌نشانزدها یا فسیل‌های شیمیایی هستند. گاهی نیز بدن یک جانور به‌طور استثنایی، نسبتا کامل و سالم در داخل یخ، قیر یا کهربا حفظ می‌شود که از منظر علمی بسیار ارزشمند است. دیرینه‌شناسی یک تخصص فرعی از حوزه علمی بزرگ‌تری به‌نام زمین‌شناسی است و به بررسی سرگذشت حیات گذشته در تاریخچه علم زمین‌شناسی می‌پردازد و لذا دیرینه‌شناسان بر مطالعه آثار و فسیل‌های جانوری و گیاهی که زمانی در این سیاره زندگی می‌کردند، از بدو پیدایش حیات تا ظهور انسان مدرن فرهنگ‌ساز متمرکز هستند. درمقابل، باستان‌شناسی بیشتر بر مطالعه فرهنگ‌ها و بقایای تمدنی انسان‌ها در گذشته متمرکز است و به زبان ساده به مطالعه سبک زندگی ماقبل تاریخ می‌پردازد. باستان‌شناسان کاری با فسیل‌ها ندارند، مگر زمانی که درحال مطالعه بقایای انسان‌های اولیه و حیوانات قدیمی هستند که بقایای آنها به‌عنوان ابزار توسط انسان‌های ماقبل تاریخ استفاده شده باشند. دیرینه‌شناسان بیشتر شبیه زیست‌شناسانی هستند که گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی گذشته را مطالعه می‌کنند، اما باستان‌شناسی با مردم‌شناسی مرتبط است و به مطالعه فرهنگ‌ها و سبک زندگی گذشته بشر، تکامل انسان و توسعه تمدن‌های انسانی می‌پردازد.