چاپ

راه ترقی - ایرنا /رساله لغت بیهقی نسخه‌ خطی منسوب به ابوالفضل بیهقی، مؤلف کتاب تاریخ مسعودی است. برخی‌ از پژوهشگران این رساله را سند تاریخی مهمی می‌دانند که بر نقش دیوانیان‌ در ترویج‌ واژگان عربی در زبان فارسی دلالت می‌کند.
ابوالفضل بیهقی ادیب و مورخ برجسته ایران و خالق سبکی جدید در نثر فارسی است. او در رساله لغت خود به جای برخی عبارت و کلمه های فارسی از برابر عربی آن استفاده کرده و علت‌ رواج‌ این امر را تمایل امیران، بزرگان و دیوانیان دانسته است. در این دست‌ نوشته ها، ٣٧٣ واژه و عبارت‌ فارسی‌ و گاه عربی ذکر و پیشنهاد شده است که به جای این واژگان و عبارت ها از برابرهای عربی آن استفاده می شود.
نثرپژوهی از 2 جهت‌ اهمیت‌ دارد، نخست تأمل دقیق و جزءنگر در متون نثر فارسی که موجب آشنایی‌ بیشتر با زبان فارسی کهن و دیگر آشنایی‌ با سیر دگرگونی نثر فارسی و چگونگی رواج واژگان‌ جدید فارسی یا واژگان بیگانه می شود.
درباره‌ شخصیت ابوالفضل بیهقی و کتاب وی‌ پژوهش‌ های بسیاری انجام شده است و هر یک ابعادی‌ از شخصیت بیهقی و کتاب او را بررسی کرده اند. همچنین کنگره ها و همایش هایی در بزرگداشت بیهقی برپا شده‌ که‌ حاصل آن به صورت یادنامه و مجموعه‌ مقالات‌ انتشار یافته‌، فزونی‌ این آثار به اندازه‌ ای است که چند کتاب شناسی دربارە آنها به رشته تحریر درآمده است.(1)
معرفی رساله لغت ابوالفضل بیهقی
در شرح حال بیهقی‌، شامل‌ خودنگاشت های جسته و گریخته او در کتاب تاریخش و نیز شرح نگاشت ابن فندق دربارە بیهقی، اشاره‌ ای‌ به رساله لغت نشده است. ابن فندق مورخ، از اثری با نام «زینه الکتاب» نام می برد اما ‌به‌ محتوای آن اشاره نمی کند. سعید نفیسی که در کتاب در پیرامون تاریخ‌ بیهقی‌ به‌ جست وجوی آثار گمشدە بیهقی پرداخته، نیز از این رساله سخنی به میان نیاورده است. نخستین بار، علی اصغر حکمت، رساله لغت بیهقی را در کتابخانه حسین ملک‌ در مجموعه نوشته ای‌ دربارە‌ واژه شناسی، بازیافته و متن آن را در کتاب پارسی نغز به چاپ رساند.
تاریخ نگارش اصل رساله مشخص نیست. با توجه به موضوع رساله که‌ به‌ نظر می رسد، توصیه نامه ای‌ خطاب‌ به‌ دبیران است، می توان احتمال داد که بیهقی این رساله را در زمان خدمتش در دیوان رسالت غزنویان به رشته تحریر درآورده‌ است‌. به‌ گفته ابن فندق، بیهقی در دوران حکومت سلطان محمود و پسرانش‌ محمد و مسعود، همچنین در دورە حکومت سلطان مودود و سلطان فرخزاد دبیر دیوان غزنویان بود، بعد از آن انزوا اختیار کرد و به‌ نوشتن‌ مشغول‌ شد. بنابراین، می توان احتمال داد که این رساله در نیمه اول سده پنجم هجری‌ قمری‌ نوشته‌ شده است. تاریخ نسخه خطی، با خطی جدیدتر از متن، ٦٥٦ هجری نوشته شده‌ است اما سهیلی خوانساری خط شناس برجسته و مدیر کتابخانه ملک، این تاریخ را درست‌ نمی‌ داند و بر آن است که دست نویس در سدە نهم هجری رونویسی شده است.(2)
در این رساله، توضیحی‌ مبنی‌ بر کاربرد برابرهای پیشنهادی در کدام متن ها و نوشته ها داده نشده‌ است. مؤلف‌ مشخص نمی کند که کاربرد واژگان عربی به جای واژگان فارسی منحصر به کدام متن ها است‌، آیا در نامه های حکومتی و سیاسی باید استفاده شود یا در تمام متن‌ های‌ علمی، ادبی و تاریخی نیز باید به کار رود. برای خواننده روشن نیست که این رساله، بخش نامه‌ ای‌ خطاب به دیوانیان یا فرمان حکومتی خطاب به همه مردم باسواد و اهل‌ قلم فارسی زبان است. از مجموع ٣٧٣ واژه‌ و عبارت‌ ذکر شده در رساله، ١٢٩ واژه ساده است.‌
برخی‌ از کلمات عربی پیشنهادی بیهقی جایگزین عبارت های اسمی یا فعلی چند کلمه ای شده است، مثلا طبقات به جای جماعتی از مردمان، خاص به جای مردمان‌ بکار آمده است.
بررسی انتساب رساله لغت به ابوالفضل بیهقی
بررسی درستی انتساب یک‌ کتاب‌ یا نسخه‌ خطی به یک نویسنده، علاوه بر واکاوی شرح حال و آثار آن نویسنده، معمولا از راه مقایسه دست‌ خط، نوع کاغذ، تاریخ نگارش، سبک نگارش یا محتوای آن کتاب‌ با دیگر آثار آن نویسنده انجام می شود. در شرح حال ابوالفضل بیهقی از رساله لغت، نامی به میان ‌نیامده‌ است. دستخط بیهقی یا نسخه دست نویس تاریخ مسعودی نیز بر جای نمانده‌ است‌ که‌ امکان مقایسه رساله لغت با خط بیهقی میسر باشد. علت انتساب رساله به بیهقی، ادعای‌ نسخه خطی مربوط به سده هفتم هجری است. بنابراین به دلیل در اختیار نداشتن اصل رساله‌ به‌ خط بیهقی و نمونه دست خط او و همچنین تفاوت محتوایی این رساله با کتاب تاریخ مسعودی، تنها راه بررسی درستی انتساب رساله به بیهقی، مقایسه واژگان پیشنهادی رساله با واژگان عربی به‌ کار رفته در تاریخ مسعودی است زیرا در این رساله، مؤلف به همگان توصیه کرده است به جای برخی عبارات و کلمات فارسی از برابر عربی آن استفاده کنند. اگر تاریخ نگارش رساله لغت بیهقی را زمان خدمت او در دیوان غزنویان بدانیم، بیهقی‌ نگارش تاریخ مسعودی را سال ها بعد از این برابرنامه آغاز کرده است، بنابراین در متن کتاب دومش باید از برابرهای عربی استفاده کرده باشد.(3)
برای بررسی تأثیر رساله‌ لغت‌ بیهقی در رواج واژگان عربی‌ در ادبیات فارسی لازم است که متن این برابرنامه با آثار فارسی، پیش یا پس‌ از آن، مقایسه شود تا روشن‌ شود آیا پیش از این‌ دستورالعمل، برابرهای عربی پیشنهادی این‌ رساله‌ در متون فارسی زبان به کار رفته است یا رواج واژگان عربی در میان‌ نویسندگان‌ تحت تأثیر این رساله و رساله هایی‌ از این دست‌ به‌ قلم‌ دیوانیان اتفاق افتاده است. با توجه به دورە زندگی و خدمت بیهقی در دیوان غزنویان، تاریخ نگارش رساله را می‌ توان‌ ربع دوم سده چهارم هجری دانست.(4)
مقایسه کتاب های فارسی پیش از رساله بیهقی
مقایسه کتاب های فارسی که پیش از رساله لغت بیهقی نوشته شده‌ است‌ با واژگان پیشنهادی این‌ رساله‌ نشان می دهد ‌در این کتاب ها، افزون بر برابرهای عربی پیشنهادی رساله، واژگان عربی دیگری نیز به کار رفته است. به ویژه در آثاری که در نیمه دوم سده چهارم‌ و نیمه اول سده پنجم هجری نوشته شده است، واژگان عربی بسیاری دیده می شود که بسیاری از آنها در رساله لغت منسوب به بیهقی وجود ندارد. بر این پایه، می‌ توان نتیجه‌ گرفت، رواج واژگان عربی در متون فارسی را نمی توان تنها به نگارش و نشر چنین برابرنامۀ دستوری‌ یا تمایلات تفاخرجویانه دیوانیان برای حفظ مقامشان نسبت داد، بلکه دلایل‌ دیگری‌ برای‌ آن باید جست.
به نظر می رسد، ورود فرهنگ عربی - اسلامی و زبان عربی به میان ایرانیان نتیجه ‌طبیعی‌ دگرگونی بزرگی بود که بر اثر حضور اعراب مسلمان در جامعه ایران رخ‌ داد. بسیاری‌ از واژگانی که در کتاب های فارسی زبان سده های چهارم و پنجم هجری به کار رفته، واژگان جدیدی بود که در فرهنگ ایرانیان پیشینه ای نداشت. این واژگان‌ که بیان کنندە مفاهیم‌ قرآنی‌ و آموزه های اعتقادی دین اسلام بود، همراه با فرهنگ قرآن به ایران راه یافت و از آن جایی که برای بسیاری از آن ها برابر فارسی وضع نشد، به همان شکل در میان ایرانیان رواج یافت.(5)
منابع :
1. آشوری، داریوش (١٣٧٢). بازاندیشی زبان فارسی(‌نه مقاله)، تهران: مرکز.
2. ابن‌ فندق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی(بی تا)، تاریخ بیهق، تهران: فروغی
3. ابن‌ سینا، حسین بن علی‌(١٣٩٤‌). دانشنامه علایی(منطق، طبیعیات، موسیقی و الهیات) با مقدمه محمد معین، محمد مشکوه، تقی بینش، دیباچه منوچهر صدوقی سها، تهران: مولی
4. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین(١٣٨٣). تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض به اهتمام محمد جعفر یاحقی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
5. حکمت، علی اصغر(١٣٣٠‌). پارسی‌ نغز(ویژه انجمن ایرانی سازمان فرهنگی یونسکو)، تهران .