بزرگنمايي:
راه ترقی - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
جریان‌شناسی تغییرات در دولت و پیش‌بینی آینده آن
هنوز بسیاری از ادارات دولتی، از خواب تعطیلات نوروزی و رمضانی خارج نشده بودند که ابراهیم رئیسی، کلید تغییرات در دولت را زد. گویا انتقادات به دولت و عملکرد آن در دو سال گذشته در حوزه‌های مختلف، رئیسی را وادار کرده است تا خیلی زود به فکر اصلاح گسترده در کابینه بیفتد. اصلاحی که البته خیلی زودتر از این روزها شروع شد. سال قبل دو وزیر اقتصادی و رئیس بانک مرکزی تغییر کرده بودند و حالا عدد تغییرات کابینه به هفت نفر رسیده است. در اولین روز بعد از تعطیلات، وزیر آموزش و پرورش عزل شد و هفته بعد، وزیر جهاد کشاورزی و ریاست سازمان برنامه و بودجه نیز با صندلی‌های خود خداحافظی کردند. خبرگزاری تسنیم هم در گزارشی نوشته است: «تصریح رئیس‌جمهور نیز همین بوده است که در حوزه کارآمدی اگر ضرورت جایگزینی و ظرفیت مدیریتی بهتری وجود داشته باشد بدون فوت وقت تصمیم می‌گیرند. حال و در شرایطی که تغییر مدیران در راستای تقویت کارآمدی و حذف برخی کاستی‌ها بدون تعارفات در حال انجام است، به نظر می‌رسد درباره مدیریت عالی یکی از مهمترین وزارتخانههای اقتصادی یعنی وزارت صنعت، معدن و تجارت که اتفاقاً چالش‌های قابل‌توجهی هم برای دولت و هم شخص رئیس‌جمهور ایجاد کرده است، احتمالا تصمیم‌گیری شود تا شاهد اصلاح برخی رویه‌ها و بهبود وضعیت خودرو باشیم.»
سیاسی است؟ سیاسی نیست؟
تمامی وزیران و مدیران استعفاداده و عزل‌شده، مسئولیت‌های اقتصادی داشتند. جز وزیر آموزش و پرورش که برکناری او هم مرتبط با مسائل اقتصادی بود اما نمی‌توان ردپای جریان‌های سیاسی را در این تغییرات نادیده گرفت. چنانچه، بعد از فوت رستم قاسمی، یکی از سیاسی‌ترین چهره‌های اصولگرایان، مهرداد بذرپاش جای او نشست. اما حالا این سوال مطرح می‌شود که آیا تغییرات جدید نیز در راستای تحولات سیاسی پشت پرده است یا مسائل دیگری باعث تغییرات جدید کابینه شده است؟
بازار
مسعود میرکاظمی که در این دو سال، ریاست سازمان برنامه و بودجه را برعهده داشت، از جمله مدیران دولت احمدی‌نژاد بود که در دولت رئیسی نیز به کار گرفته شده بود. او از چهره‌های نزدیک به جبهه پایداری به شمار می‌رفت و تا روز آخر مسئولیت نیز از حمایت رسانه‌ای آنها برخوردار بود. با این حال سیدابراهیم رئیسی، برای جانشینی او، سراغ یک چهره کاملا غیرسیاسی رفت. میرکاظمی هفته گذشته که شایعه عزل او بسیار شنیده می‌شد، در گفت‌وگو با خبرنگاران از تحقق 97درصدی منابع و مصارف بودجه 1401 خبر داد و اعلام کرد که در سال گذشته 312 هزار میلیارد تومان بودجه عمرانی پرداخت شد که تحقق 120 درصدی داشت. اما این صحبت‌ها کمکی به ابقای او نکرد.
آنطور که از گوشه و کنار شنیده می‌شد، میرکاظمی به‌شدت از طرف نمایندگان مجلس تحت فشار بود و آنها، او را مقصر ناکامی دولت در اجرای برنامه‌های اقتصادی می‌دانستند. داود منصور که جانشین او شده است، اما چهره‌ای سیاسی نیست. هرچند او نیز مثل حجت‌الله عبدالملکی، احسان خاندوزی، میثم لطیفی و.... از فارغ‌التحصیلان دانشگاه امام صادق محسوب می‌شود و در همان گرایشی تحصیل کرده است که علی باقری‌کنی، چهره نزدیک به سعید جلیلی، در آن تحصیل کرده است. با تنزل جایگاه عبدالملکی از وزارت به دبیری شورای عالی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی و همچنین عزل علی صالح‌آبادی از ریاست بانک مرکزی، قدرت نیروهای امام صادقی در دولت روبه‌نزول رفته بود که حالا با تغییر رئیس سازمان برنامه و بودجه که یکی از مهمترین مسئولیت‌های اقتصادی دولت به شمار می‌رود، بار دیگر ورق به نفع امام‌صادقی‌ها برگشته است. تغییر دیگری که همزمان با میرکاظمی انجام شد، خداحافظی ساداتی‌نژاد با وزارت جهاد کشاورزی بود. برخلاف میرکاظمی، سیدجواد ساداتی‌نژاد که خود از مجلس به دولت رفته بود، دارای رفقای فراوانی در مجلس بود و بحث استیضاح او هرگز به‌صورت جدی مطرح نشده بود.
تقسیم صندلی‌ها
دولت رئیسی در مدت فعالیت خود، با مشکل بزرگ تقسیم صندلی‌ها مواجه بوده است. جریان‌های اثرگذار در اصولگرایان، از جمعیت ایثارگران و جبهه پایداری گرفته تا نمایندگان مجلس و محفل‌هایی مانند مدیران سابق دستگاه قضا و مدیران سابق آستان قدس، هرکدام سهمی از دولت گرفته‌اند. این رویه البته در دولت‌های دیگر هم به شکل‌های مختلف وجود داشته است و وزیران دولت‌های قبلی نیز عموما وابسته به جریان‌های مختلفی بودند که در پیروزی رئیس‌جمهور اثرگذار بودند. اما تفاوت دولت سیزدهم در اینجاست که این شرکت سهامی حامیان رئیسی، در ائتلافی شکننده با او همراه شده‌اند و با برکناری هر مدیر، اختلاف شدیدی برای جایگزینی جانشین او آغاز می‌شود. این اختلافات از همان روزهای اول کابینه شروع شد و نزدیکان زاکانی که قصد داشتند فیاضی را به وزارت آموزش و پرورش بفرستند، با سایر نمایندگان مجلس دچار اختلافات جدی شدند. بار دیگر زمانی که عبدالملکی از وزارت کار استعفا داد، این اختلافات اوج گرفت تا جایی که این وزارتخانه حدود 4 ماه بدون وزیر و با حضور سرپرست اداره می‌شد. در جریان استعفای رستم قاسمی نیز، حضور مهرداد بذرپاش در این صندلی با حاشیه‌های فراوانی همراه بود. حاشیه‌هایی که بعدا نیز ادامه یافت و با تاسیس یک حزب جدید اصولگرا توسط نزدیکان بذرپاش، مشخص شد در آینده نیز این اختلاف ادامه خواهد یافت.
در واقع به نظر می‌رسد در این یک سالی که به‌خاطر برخی ناکامی‌ها، برخی تغییرات در دولت ایجاد شده است، ائتلاف‌های سیاسی مانع از آن شده‌اند که مشکلات سابق حل شود و همچنان لابی‌های سیاسی بر تصمیمات اقتصادی اثرگذار هستند. چنانچه وقتی چهره‌ای از چهره‌های نزدیک به جبهه پایداری حذف می‌شود، رئیس دولت سیزدهم وزیری از چهره‌های نزدیک به مجلس را حذف می‌کند و بلافاصله فشار از سوی مجلس آغاز می‌شود تا وزیری نزدیک به جریان حلقه مشهد (فاطمی‌امین) هم حذف شود تا تعادل بین طیف‌های مختلف قدرت حفظ شود.
جلال رشیدی‌کوچی نماینده مرودشت در توئیتر می‌نویسد: «هرگاه بحث استیضاح وزیر صمت جدی شد، صداوسیما به کمکش آمد و البته خواسته‌های ملت مورد توجه وزیر قرار گرفت! آقای وزیر همانطور که با یک آئین‌نامه ضعیف واردات خودرو‌های نو را به خاک و خون کشیدید، مطمئنم برای خودرو‌های کارکرده نیز امید و نفع مردم را به پای مافیای خودرو سر خواهید برید.» رمضانعلی سنگدوینی هم تصویری از برگ درخواست استیضاح فاطمی‌امین را توئیت کرده است و ناصر موسوی‌لارگانی هم نوشته، ترمیم کابینه باید از ضعیف‌ترین‌ها شروع شود. اولویت با وزیر صمت است که بازارخودرو را تا مرز سقوط پیش برده است. همچنین مهم است چه کسانی جانشین وزرا و رؤسای برکنارشده می‌شوند. نیروهای متخصص وکاربلد که دلسوز کشور و علاقه‌مند به نظام و دولت هستند، کم نداریم. امیدکه نتیجه مطلوب حاصل شود.»
تصمیم‌های بزرگ
رئیس دولت سیزدهم نشان داد که برخلاف تبلیغاتی که رسانه‌های نزدیک به او می‌کنند، از شکست خوردن بسیاری از کلان‌طرح‌های اقتصادی اطلاع دارد و قصد دارد ریل‌گذاری حرکت لکوموتیو پیشرفت را اصلاح کند. اما باید دید این تغییرات تا چه اندازه موجب اصلاحات درست خواهد شد و تا چه اندازه متاثر از اتفاقات سیاسی، بار دیگر سهم‌خواهی‌ها، مانع حضور افراد شایسته در کابینه رئیس‌جمهور خواهد شد.
چهارمین تغییر
دولت‌های بعد از انقلاب بعد از چند ماه، چهار تغییر در میان وزیران خود داشته‌اند؟
دو دولت اول یکی با رای به عدم کفایت رئیس‌جمهور وقت، ابوالحسن بنی‌صدر و عزل او، دولت مستعجل شد و دیگری با انفجار دفتر ریاست‌جمهوری و شهادت رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر وقت از ادامه کار بازماند.
ابراهیم رئیسی
19ماه
سیدابراهیم رئیسی یک رکورد در تغییر وزیران کابینه ایجاد کرده است. چهارمین وزیر او در نوزدهمین ماه فعالیت کابینه تغییر کرده است. این تغییر در حالی رخ داده که رئیس سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی و چند نهاد کوچکتر نیز در این مدت تغییر کرده‌اند. تمامی تغییرات مهم رئیسی در این مدت در میان چهره‌های اقتصادی کابینه بوده است. اولین تغییر سال گذشته رخ داد و عبدالملکی از وزارت کار رفت. در پاییز امسال هم با بالا گرفتن بیماری رستم قاسمی، مهرداد بذرپاش جانشین او شد. اما در اولین روزهای سال جدید، دو تغییر دیگر در میان وزیران کابینه رخ داد و وزارتخانههای آموزش و پرورش و جهاد کشاورزی، سرپرستان جدید خود را شناختند. به این ترتیب رئیسی در عرض 19ماه، حداقل در چهار وزارتخانه خود تغییر ایجاد کرده است. این تغییرات در حالی است که صدای بلندی از تغییر احتمالی پنجم شنیده می‌شود. بعضی از نمایندگان اصولگرای مجلس از یک طرف و برخی نهادهای خبری مثل خبرگزاری تسنیم از طرف دیگر می‌گویند وزیر پنجم، فاطمی‌امین، وزیر صنایع خواهد بود. سجادی وزیر ورزش و خاندوزی وزیر اقتصاد نیز دیگر افرادی هستند که شایعه عزل آنها به‌شدت در فضای سیاسی کشور به گوش می‌رسد.
حسن روحانی
38ماه
حسن روحانی در آبان سومین سال ریاست‌جمهوری خود، با تغییر بعضی وزیران خود به رکورد تغییر بیش از چهار وزیر دست پیدا کرد. در این زمان روحانی که با مجلسی جدید مواجه بود، وزیران آموزش و پرورش، ورزش و جوانان و فرهنگ و ارشاد اسلامی را تغییر داد. گزینه‌های اولیه‌ای که روحانی برای وزارتخانههای آموزش و پرورش و ورزش و جوانان معرفی کرده بود، در مجلس اصولگرای نهم رای اعتماد نگرفته بودند. همچنین رضا فرجی‌دانا، وزیر علوم دولت روحانی، با استیضاح مجلس اصولگرای نهم از کار برکنار شده بود و اگر این تغییر ناخواسته را در نظر نگیریم، روحانی در دولت اول خود تنها سه نفر از وزیران کابینه را تغییر داد.
محمود احمدی‌نژاد
23ماه
محمود احمدی‌نژاد رکوردار تغییرات کابینه در دولت‌های ایران است. او در دولت اول خود 10 تغییر ایجاد کرد. احمدی‌نژاد در آبان 85 و تقریبا یک سال بعد از تکمیل شدن چینش کابینه، دو تغییر در آن ایجاد کرد و وزیران رفاه و تعاون را تغییر داد. (این وزارتخانه بعدا ادغام شد) وزیران برکنار شده افرادی بودند که گزینه اول احمدی‌نژاد برای وزارت نبودند. در دی‌ماه همان سال سانحه تصادف برای وزیر دادگستری و مرگ وی، باعث سومین تغییر در کابینه شد. اما تغییر چهارم در مرداد 1386 رخ داد و کاظم وزیری‌هامانه از وزارت نفت رفت.
سیدمحمد خاتمی
39ماه
تغییرات اول دولت خاتمی کاملا سیاسی بود. مجلس اصولگرای پنجم در خرداد 77 عبدالله نوری را استیضاح و رای به برکناری او داد. استیضاح نوری که یک سال قبل نماینده همان مجلس بود، یکی از اتفاقات مهم سیاست ایران بود. مجلس همچنین تلاش زیادی کرد تا عطاءالله مهاجرانی را برکنار کند اما استیضاح این وزیر کارگزارانی، با موفقیت پیش نرفت. در بهمن سال 77 نیز متاثر از اتفاقات سیاسی به‌خصوص قتل‌های زنجیره‌ای، وزیر اطلاعات خاتمی تغییر کرد و دری نجف‌آبادی از کابینه خاتمی خارج شد. به‌رغم استعفای مصطفی معین بعد از کوی دانشگاه، دولت خاتمی در سال 78 تغییری نداشت اما با روی کار آمدن مجلس جدید، خاتمی در سال 79 دست به تغییراتی در کابینه زد. در خرداد 79 عارف از وزارت پست و تلگراف و تلفن به سازمان برنامه و بودجه رفت و تغییر سوم در کابینه رخ داد. در آذر 79 نیز تغییر چهارم کابینه رخ داد و مهاجرانی، زیر فشار انتقادها از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رفت و سکان را به احمد مسجدجامعی سپرد. کابینه خاتمی در مجموع 5 تغییر را در کابینه خود تجربه کرد.
اکبر هاشمی رفسنجانی
دولت ثبات
در دولت اول هاشمی رفسنجانی، تنها دو نفر از وزیران تغییر کردند. ایرج فاضل از وزارت بهداشت رفت و خاتمی هم در وزارت ارشاد تحمل نشد. سایر وزیران دولت هاشمی در تمام چهار سال در کابینه باقی ماندند.
میرحسین موسوی
23ماه
دولت اول میرحسین موسوی سیزده تغییر را در چهار سال اول تجربه کرد. میرحسین در مرداد سال 61، سیدمحمد خاتمی را به‌جای عبدالمجید معادیخواه به وزارت ارشاد فرستاد. در مرداد 62 نیز دولت دست به تغییرات گسترده زد و پنج وزیر معادن و فلزات، مسکن، کشاورزی، کار و بازرگانی را تغییر داد. در جلسه رای اعتماد پس از اظهارات نخست عابدی جعفری وزیر بازرگانی و سرحدی‌زاده (به جای احمد توکلی) وزیر کار شدند اما عیسی کلانتری، برای وزارت کشاورزی کازورنی جهت وزارت مسکن و شهرسازی و ناجی برای وزارت معادن و فلزات رای کافی را به دست نیاوردند و میرحسین موسوی سرپرستی این سه وزارتخانه را به عهده گرفت.