بزرگنمايي:

راه ترقی - فرارو /متن پیش رو در فرارو منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
دونالد ترامپ در سفر به قطر، از میانجی‌گری برای گفت‌وگو با ایران حمایت کرد و هم‌زمان هشدار داد که اگر تهران همکاری نکند، آمریکا تصمیمی قاطع خواهد گرفت. ایران با پیشنهاد تشکیل کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی صلح‌آمیز اورانیوم، طرحی دیپلماتیک ارائه داده، اما در واشنگتن، جمهوری‌خواهان بر توقف کامل غنی‌سازی اصرار دارند. اختلاف درون دولت ترامپ و کاهش حمایت عربی از نتانیاهو، فرصت و چالش توافق جدید را هم‌زمان رقم زده‌اند.
چهارشنبه‌شب، در ضیافت مجللی که به میزبانی شیخ تمیم بن حمد آل‌ثانی، امیر قطر، برپا شد، دونالد ترامپ با زبانی صریح اما با چاشنی آشتی‌جویی، از سران دوحه خواست تا نفوذشان در تهران را به کار گیرند و زمینه‌ساز گفت‌وگوی مستقیم بین واشنگتن و ایران شوند. 
رئیس‌جمهور آمریکا، در ادامه با لحنی هشدارآمیز اما محتاط، دو مسیر پیش‌رو را ترسیم کرد: «دو راه بیشتر نداریم؛ یا گفت‌وگو یا رویارویی. مسیر دوم به سوی خشونت می‌رود و من رغبتی به آن ندارم. ولی اگر ایران دست روی دست بگذارد، ممکن است چاره‌ای جز تصمیم‌گیری قاطع نداشته باشیم.»
موازنه روی لبه تیغ؛ گفت‌وگوهای هسته‌ای و بحران اعتماد دوطرفه
دونالد ترامپ در ادامه سخنانش، بار دیگر اشتیاق خود را برای شاهد بودن پیشرفت و ثبات ایران ابراز کرد. او با لحنی صمیمی و پر از ستایش از ایرانی‌تبارهای ساکن آمریکا گفت: «من ایرانی‌های زیادی را می‌شناسم؛ مردمانی شگفت‌انگیز، باهوش و باوقار. ما به دنبال پایان این کشمکش‌ها از راهی مسالمت‌آمیز و ثمربخش هستیم، نه با یک تراژدی.»
دونالد ترامپ در اظهاراتش با کنایه به فشارهای بنیامین نتانیاهو و متحدان تندروی او در آمریکا اشاره کرد؛ کسانی که معتقدند تنها راه حل مسئله هسته‌ای ایران، اقدام نظامی است. رئیس‌جمهور آمریکا با لحنی زیرکانه و مبهم گفت: «شاید من هم دوست خوبی باشم، چون عده‌ای از من می‌خواهند مسیر تند و بی‌رحمی را در پیش بگیرم. ولی اگر بتوان از آن جاده پرمخاطره دوری کرد، بدون شک این انتخاب من خواهد بود.»
مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا در مصاحبه ای تاکید کرد: « ایران در آستانه داشتن یک سلاح هسته‌ای است. اگر آنها تصمیم به این کار داشتند، می‌توانستند خیلی سریع این کار را انجام دهند. اگر آنها به اندازه کافی از آن 60 درصد غنی شده را ذخیره کنند، می‌توانند خیلی سریع آن را به 90 درصد رسانده و به سلاح تبدیل کنند. این خطری است که در حال حاضر با آن روبه‌رو هستیم. این فوری است.» وزیر خارجه آمریکا همچنین ادعا کرد که دونالد ترامپ رئیس جمهور ایالات متحده می‌خواهد ایران کشوری با شکوه و صلح‌آمیز باشد.
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در اظهاراتی بیان کرد: « اگر آمریکایی‌ها قادر بودند که تاسیسات هسته‌ای ما را از بین ببرند ، لزومی نداشت که مذاکره کنند و آنها چون به لحاظ نظامی نمی‌توانند به اهداف خود دست پیدا کنند وارد میدان مذاکره شده‌اند. هیچ کدام از تاسیسات هسته‌ای ما جمع آوری نمی‌شود و این مواضع ماست که هم در میز مذاکره و هم در رسانه‌ها گفته‌ایم.»
وزیر خارجه همچنین در پاسخ به سوال دیگری با تاکید بر اینکه یکی از مهم‌ترین اهداف این مذاکرات رفع تحریم‌ها است، گفت: «ما منعی برای حضور شرکت‌های آمریکا در اقتصاد ایران نداریم و این مانعی است که خود آمریکایی‌ها با اعمال تحریم های اولیه ایجاد کرده‌اند». وی افزود: « شرکت‌های آمریکایی می‌توانند در صنعت خودرو ، نفت و گاز و ... ما حضور پیدا کنند و داد و ستد کنند، ما هیچ منعی ایجاد نکرده‌ایم و این خود آمریکایی‌ها هستند که از طریق تحریم‌های اولیه منع گذاشتند و اگر زمانی توافق شد و آمریکایی‌ها بخواهند در اقتصاد ما حضور پیدا کنند با وجود تحریم‌های اولیه امکان‌پذیر نیست و باید آن را برطرف کنند.»
علی شمخانی، مشاور ارشد رهبر ایران، در گفت‌وگویی اختصاصی با شبکه ان‌بی‌سی نیوز، سیگنال تازه‌ای درباره آمادگی تهران برای مصالحه هسته‌ای با دولت ترامپ ارسال کرد. او اعلام کرد که در صورت دستیابی به توافق، ایران حاضر است از غنی‌سازی اورانیوم در سطوح بالا صرف‌نظر کرده و ذخایر حساس خود را از میان ببرد. به گفته علی شمخانی، تهران متعهد می‌شود تنها اورانیوم با غلظت پایین مورد نیاز برای مصارف غیرنظامی را غنی‌سازی کند، هرگز به‌سوی سلاح هسته‌ای نرود و اجازه دهد بازرسان بین‌المللی بر اجرای این تعهدات نظارت مستقیم داشته باشند؛ به شرط آنکه همه تحریم‌های اقتصادی به‌سرعت برداشته شوند.
ائتلاف ضدتوافق در واشنگتن؛ کنگره به دنبال خنثی‌کردن مذاکرات با تهران
در حالی که تلاش‌های دیپلماتیک برای دستیابی به توافقی جدید با ایران در جریان است، جمهوری‌خواهان کنگره با نگارش نامه‌ای سرگشاده خطاب به دونالد ترامپ، خواستار افزایش فشار بر تهران شدند. بیش از 200 قانون‌گذار جمهوری‌خواه، هم‌حزبی رئیس‌جمهور، این نامه را امضا کرده‌اند که بر توقف کامل برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران تأکید دارد. در بخشی از این نامه آمده است: «تهران باید به‌طور کامل از هرگونه ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم صرف‌نظر کند.»
امضاکنندگان این نامه با لحنی تند هشدار داده‌اند که توسعه برنامه هسته‌ای ایران، امکان نظارت و راستی‌آزمایی مؤثر را نابود کرده و هر توافقی که به تهران اجازه تداوم غنی‌سازی بدهد، به‌سادگی در معرض سوءاستفاده قرار خواهد گرفت. این نمایندگان جمهوری‌خواه همچنین با بیانی قاطع تأکید کرده‌اند که آمریکا «به‌هیچ‌وجه» نباید به توافقی شبیه برجام بازگردد، زیرا به باور آن‌ها، ایران از چنین توافق‌هایی صرفاً برای خرید زمان و پیشبرد پنهانی برنامه‌های هسته‌ای خود استفاده می‌کند.
غنی‌سازی صلح‌آمیز، چندجانبه، دائمی؛ پیشنهاد تازه تهران برای عبور از بن‌بست
بر پایه گزارش نیویورک‌تایمز، ایران در چهارمین دور مذاکرات هسته‌ای با حرکتی غیرمنتظره پیشنهاد تشکیل یک کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی اورانیوم را مطرح کرده است. این طرح، که با مشارکت کشورهای عربی خلیج‌فارس، سرمایه‌گذاری ایالات متحده و نظارت بین‌المللی پیش‌بینی شده، به تهران اجازه می‌دهد اورانیوم را در سطح پایین و مناسب برای مصارف غیرنظامی غنی‌سازی کند و محصول را برای استفاده صلح‌آمیز در اختیار دیگر کشورهای منطقه قرار دهد. این پیشنهاد، که می‌تواند به‌عنوان نسخه‌ای بازنگری‌شده و تعدیل‌شده از توافق برجام تلقی شود، نشان‌دهنده تلاش ایران برای یافتن راه‌حلی دیپلماتیک و جلب اعتماد منطقه‌ای است.
تفاوت این طرح با توافق سال 2015 آنجاست که نه‌تنها سطح غنی‌سازی به 3.67 درصد محدود می‌ماند، بلکه قرار است بازرسان خارجی از جمله شاید حتی ناظران آمریکایی، به‌صورت دائمی و فیزیکی در تأسیسات ایران حضور داشته باشند تا نظارت بی‌وقفه بر اجرای تعهدات برقرار شود. به گفته این چهار مقام ایرانی، برخلاف برجام که تنها 15 سال اعتبار داشت، طرح جدید برنامه هسته‌ای دائمی است و همین امر به دونالد ترامپ اجازه می‌دهد که ادعا کند دستاورد بزرگی به دست آورده است.
هدف این پیشنهاد کاملاً آشکار است: تبدیل برنامه غنی‌سازی ایران به یک ابتکار چندجانبه برای کاهش نگرانی‌های ایالات متحده و جلب حمایت سیاسی کشورهای عرب خلیج‌فارس. تهران، به‌جای اصرار بر انحصار فناوری هسته‌ای، اعلام آمادگی کرده که دانش فنی خود را با همسایگان عرب به اشتراک بگذارد و آن‌ها را در فرآیند غنی‌سازی سهیم کند. مقام‌های ایرانی این اقدام را نه‌تنها یک امتیاز دیپلماتیک، بلکه گامی برای کاهش فشارهای جهانی از طریق ایجاد منافع مشترک منطقه‌ای می‌دانند. مقر این کنسرسیوم در تأسیسات کنونی ایران مستقر خواهد بود و سطح غنی‌سازی، مشابه توافق برجام در سال 2015، به 3.67 درصد محدود می‌ماند.
کنسرسیوم غنی‌سازی؛ طرح ایران برای مهار اسرائیل
ایده کنسرسیوم هسته‌ای ایران ریشه در پیشنهادی دارد که پیش از آغاز دور جدید مذاکرات، در اکتبر 2023، توسط سید حسین موسویان، دیپلمات سابق ایرانی و فرانک فون هیپل، فیزیکدان برجسته دانشگاه پرینستون، در مقاله‌ای در بولتن دانشمندان اتمی منتشر شد و جنجال فراوانی به پا کرد. بر اساس این طرح، عربستان سعودی و امارات نه‌تنها به‌عنوان سرمایه‌گذار وارد میدان می‌شوند، بلکه به فناوری هسته‌ای ایران نیز دسترسی خواهند داشت؛ همکاری‌ای که می‌تواند مهر تأییدی بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای تهران باشد و به آن مشروعیت منطقه‌ای ببخشد.
از منظر معماران این طرح، مشارکت فعال کشورهای خلیج‌فارس در این پروژه می‌تواند به‌منزله سپری منطقه‌ای عمل کند؛ پیامی صریح برای خنثی کردن ادعاهای اسرائیل که ایران را به دنبال تسلیحات هسته‌ای می‌داند. حتی پیشنهاد شده که مهندسان سعودی و اماراتی بتوانند مستقیماً در تأسیسات هسته‌ای ایران حضور داشته باشند؛ ایده‌ای که نه‌تنها شفافیتی بی‌سابقه ایجاد می‌کند، بلکه شاید جایگزینی کارآمد برای نظارت پرهزینه و اغلب سیاسی‌شده بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد.
سید حسین موسویان، دیپلمات پیشین ایرانی، در یادداشتی تأکید می‌کند: «توافق هسته‌ای بین ایران و ترامپ تنها زمانی ممکن است که خط قرمز رئیس‌جمهور آمریکا صرفاً جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای باشد، نه سلب حقوق قانونی تهران برای توسعه فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای از جمله غنی‌سازی. ایران به‌هیچ‌وجه تبعیض، تحقیر یا محرومیت از حقوق بین‌المللی خود را تحمل نخواهد کرد.» او استدلال می‌کند که حتی در سناریوی بعید توقف کامل غنی‌سازی توسط ایران، چالش‌ها به دلایل زیر همچنان پابرجا خواهد ماند:
الف - توانایی و دانش فنی ایران در حوزه غنی‌سازی غیرقابل بازگشت است؛ حتی حمله نظامی نیز قادر به حذف آن نیست.
ب - طبق ماده 10 معاهده ان.پی.تی، تمامی اعضا حق خروج از این معاهده را دارند؛ گزینه‌ای که در شرایط خصومت مداوم ایران و آمریکا همچنان برای تهران قابل اتکا خواهد بود.
ج - اسرائیل تنها دولتی در منطقه است که ده‌ها سلاح هسته‌ای در اختیار دارد. این واقعیت برای دهه‌ها مانع از تصویب ابتکارات و قطعنامه‌های سازمان ملل برای ایجاد خاورمیانه‌ای عاری از سلاح‌های کشتار جمعی شده است. اسرائیل همچنان از حمایت قوی آمریکا و غرب برخوردار است، اما موقعیت اسرائیل به‌عنوان «ژاندارم هسته‌ای» خاورمیانه پایدار نخواهد بود.
د-عربستان سعودی و ایالات متحده در حال مذاکره بر سر توافق هسته‌ای هستند که در آن آمریکا با غنی‌سازی عربستان موافقت خواهد کرد.
ه - پذیرش غنی‌سازی توسط عربستان، مسیر را برای سایر قدرت‌های منطقه‌ای برای پیگیری غنی‌سازی باز خواهد کرد.
پشت پرده سکوت ایران و غوغای رسانه‌ها
علی واعظ، مدیر بخش ایران در گروه بین‌المللی بحران، در تحلیلی می‌گوید: «هرچند ایده کنسرسیوم غنی‌سازی جدید و آزمایش‌نشده است، اما مذاکره‌کنندگان چاره‌ای جز آزمودن مسیری تازه ندارند. آن‌ها به مرحله‌ای رسیده‌اند که باید از مطالبات حداکثری و بازی‌های برد-باخت دست بکشند تا هر دو طرف بتوانند با حفظ اعتبار از این بن‌بست دیپلماتیک خارج شوند.»
لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال، در پستی روی پلتفرم ایکس نوشت: «ایران از برخی خطوط قرمز خود از جمله در زمینه غنی‌سازی و مقاومت در برابر دسترسی بازرسان، کوتاه آمده است. در مقابل، آمریکا نیز در موضوع غنی‌سازی انعطاف نشان داده. ایده یک توافق موقت بر مبنای «کم‌تر در برابر کم‌تر» روی میز است. اما... هنوز راه درازی تا توافق نهایی در پیش داریم. یک نکته مسلم است: وقتی هیاهوی رسانه‌ای درباره مذاکرات هسته‌ای ایران به اوج می‌رسد، این لزوماً به معنی پیشرفت چشمگیر نیست و این روزها سر و صدا حسابی بالاست.»
فریب غنی‌سازی صفر؛ تله‌ای که می‌تواند دیپلماسی را منفجر کند
در واکنش به گزارشی از روزنامه گاردین که مدعی شده بود واشنگتن از ایران خواسته برای مدت سه سال برنامه غنی‌سازی خود را متوقف کند، کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه، با لحنی صریح و بی‌پرده این ادعا را رد کرد. او در پاسخ به یکی از کاربران شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «طرف‌های مذاکره‌کننده خوب می‌دانند جمهوری اسلامی ایران هرگز چیزی را که با خون شهدا و هزینه‌های عظیم به‌دست آمده، وجه‌المصالحه قرار نخواهد داد. غنی‌سازی، خط قرمز قطعی ماست و توقف آن، غیرقابل پذیرش.»
بر اساس ادعای گاردین، برخی واسطه‌ها در جریان مذاکرات غیررسمی، از سید عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد ایران خواسته‌اند که با تعلیق کامل غنی‌سازی اورانیوم برای سه سال موافقت کند؛ اقدامی که به‌زعم آنان می‌تواند زمینه‌ساز اعتمادسازی باشد. طبق این طرح پیشنهادی، در طول این دوره، ایران غنی‌سازی را متوقف می‌کند و پس از آن، اجازه دارد دوباره با سطح 3.67 درصد را از سر گیرد. همچنین، در این بازه، روسیه موظف خواهد بود اورانیوم مورد نیاز برای برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران را تأمین کند.
تریتا پارسی کارشناس ارشد مسائل ایران در موسسه کوئینسی معتقد است: دلایل متعددی وجود دارد که چرا دونالد ترامپ نباید در دام وسوسه‌برانگیز اما فریبنده «غنی‌سازی صفر» گرفتار شود. نخست و مهم‌تر از همه، این سیاست نه‌تنها دست‌نیافتنی بوده، بلکه نتیجه‌ای معکوس نیز در پی داشته است؛ چراکه با به‌تعویق‌انداختن توافقات واقع‌گرایانه مبتنی بر راستی‌آزمایی، به تهران فرصت بیشتری برای توسعه برنامه هسته‌ای‌اش داده است.
در طول دو دهه گذشته، پافشاری مداوم بر سیاست «غنی‌سازی صفر»؛ نه‌تنها به مهار برنامه هسته‌ای ایران منجر نشده، بلکه برعکس زمینه‌ساز گسترش آن شده است. این رویکرد، فرصت‌های دستیابی به توافق‌هایی واقع‌گرایانه، قابل‌اجرا و مبتنی بر راستی‌آزمایی را یکی پس از دیگری از بین برده و هر بار تحقق محدودیت‌های مؤثر را به تعویق انداخته است. اگرچه این تأخیرهای راهبردی در گذشته نیز هزینه‌زا بودند، اما در مقطع کنونی با توجه به احتمال بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل (snapback) خطرات بسیار جدی‌تری در کمین است. همین واقعیت، خود دلیلی روشن است که چرا دونالد ترامپ باید از افتادن در دام رؤیای دست‌نیافتنیِ «غنی‌سازی صفر» بپرهیزد.
چرخش جهان عرب علیه نتانیاهو؛ فرصتی تازه برای دیپلماسی هسته‌ای؟
فرید زکریا ستون نویس روزنامه واشنگتن پست معتقد است: سد راه اصلی برای رسیدن به توافق، همان مانع دیرینه است: بنیامین نتانیاهو. اما این بار، نخست‌وزیر اسرائیل دیگر از حمایت پیشین در جهان عرب برخوردار نیست چرا؟ شاید هم به‌خاطر جنگ خونین و بی‌پایان نتانیاهو در غزه که حمایت از هر چیزی به نام او را برای دولت‌های عربی دشوار کرده؛ و شاید از این رو که این کشورها دریافته‌اند راه واقعی مهار اشاعه هسته‌ای، از مسیر گفت‌وگو با تهران می‌گذرد. در این میان، ایده‌ای نو نیز بر سر زبان‌ها افتاده: تشکیل یک کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی اورانیوم؛ طرحی که نه‌تنها می‌تواند اعتمادسازی کند، بلکه راه را برای تحقق رؤیای سعودی‌ها در توسعه یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی نیز هموار می‌سازد.
با این‌همه، مسیر ترامپ به‌سوی توافق با ایران خالی از موانع نیست و یکی از جدی‌ترین آن‌ها، شکاف عمیق در درون دولت خودش است. این شکاف، نزاعی است میان دو جناح اصلی: واقع‌گرایان از یک سو و نئوکان‌های ضدایرانی از سوی دیگر. در اردوگاه واقع‌گرایان، شخص دونالد ترامپ و استیو ویتکاف مذاکره‌کننده ارشد او قرار دارند که به‌دنبال توافقی عمل‌گرایانه با تهران هستند. اما در مقابل، چهره‌هایی چون مارکو روبیو، سناتور جمهوری‌خواه سرشناس صف کشیده‌اند؛ نماینده طیفی که نفوذ قابل‌توجهی در کنگره دارد و هرگونه نرمش در برابر ایران را خیانت به امنیت ملی می‌داند. این دوگانگی در درون دولت، خود را در لحن متزلزل و ناپایدار ترامپ در روزهای اخیر نشان داده است.
بازار